Шинэ гар, шинэ монгол!

Өмнө нь өвөр монголд хэрэглэгдэж байгаа нэг, монголд хэрэглэгдэж байгаа хоёр гээд нийлээд гурван монгол бичгийн гарын хуваарилалтын талаар дурдаж байсныг уншигч авхай санаж байгаа буй заа. Түүнээс хойш мөн ч олон жил өнгөрчээ. Гэтэл одоо бичих шаардлага гарах бодит нөхцөл үүссэний дагуу ахин шинэ гарын хуваарилалт бүтээх болов.

Яагаад ахиад шинэ гарын хуваарилалт гэж?? Байгаа хэд нь юу нь болохгүй байгаа юм? Өвчтэй юмуу хаашаа юм!? гээд л асуулт анхааруулгууд ар араасаа хөвөрнө л дөө. Олон таван юм нуршилгүйгээр бяцхан судалгаагаар хариу барихыг хүсэв. Билигсайхан андын интернэт дээр дэлгэн тавьсан номын текст дээр суурилан, дээр дурдагдсан гаруудын хуваарилалтын гол (дундах) мөрийн товчнуудыг хэр оновчтойг харуулсан жижиг програм бичиж үзэв. Өвөр монголын гарын хуваарилалт нь Бадрал андын хэрэглэсэн гарын хуваарилалттай дунд мөрөөрөө ижил учраас нэг бүлэгт авч үзлээ. Ингээд кирил гарын хуваарилалт дээр суурьтай гарын хуваарь, минийхтэй нийлээд гурван гаран дээр туршив.

Нийт номын текстэнд орсон 201547 ширхэг монгол үсэгнээс:

Гарын хуваарилалт	Оносон тоо	Оносон хувь
Өвөр монголын хуваарилалт	68054	33%
Кирил суурьтай хуваарилалт	86716	43%
Монгол хуваарилалт	136081	67%

гэсэн оновчтой цохилтын үр дүн гарч байна. Үндсэн мөрөөс бараг далан хувийг нь цохино гэхээр дворак гарын үр дүнтэй адилхан сонсогдож байгаа биз??

Үнэнийг хэлэхэд, дворак гарын дүрмийн дагуу зохиохыг хүсэв. Зүүн гар талд эгшиг, баруун гар талд гийгүүлэгч. Эгшиг сүлбэлдэж бичигддэг монгол бичигт маань баруун зүүн гар тэгш цохиход тохиромжтой таарсан хуваарилалт мэт санагдсаныг нуух юун. Ингээд таныг чилээлгүйгээр гарын хуваарилалтаа харуулъя.

Хэрэв сайн ажиглах аваас зөвхөн өвөр монголд хэрэглэгддэг нанхиад үгийг бичихэд ордог гурван үсгийг бид бичихгүй байх гэж бодсоны улмаас хассан буй. Энэ нь мэдээж эцсийн гарын хуваарилалт биш билээ. Шинэ текст дээр туршин, шинэ санаануудыг хавсаргаж байж жинхэнэ монгол хүмүний гарт хэрэглэгдэх хуваарилалт босгохыг зорив. Уншигч авхай өөрийн ухаанаар тунгаана буй заа.

Гар тулаан

Үндсэн байрлалаа аваад нүдэж эхлэх нь тэр дээ. Дворак бол гар тулаанд үнэхээр гарамгай. Учир нь цохилтын далан хувь нь үндсэн байрлалаас үүсэлтэй. Квэрти бол дөнгөж гучин хувь. Дворак шиг нүдэж сурахад арван зургаан цаг л хангалттай байхад Квэрти дээр тавин зургаан цаг зарцуулагдана. Хурдны хувьд дворак үнэхээр гайхам. Сайн эзэмшсэн нөхөр минутанд ер орчим "бөөндсөн" цохилт хийдэг байхад Квэрти дөнгөж дөч.

Дворак Квэрти хоёрыг байн байн сэлгэж хэрэглэх гэсний хэрэггүй. Дворакт нэг орсон хүн хэзээ ч квэртигээр цохидоггүй. Ялан дийлэгч болсон хүн чинь ялагдсан тал уруу юу боллоо гэж орохыг хүсэх юм бэ? Хаана ч очсон гараа дворак тулаанд бэлдэж болдог болсон цаг (Алим, Оцон шувуу, Бүндөүс бүгдэд нь суугдсан байгаа. ANSI стандартчлагдсан цохилт учраас тэр шүү дээ ).

Дворак дээр дасгал хиймээр бол ядаж нэг цаг зөвхөн дворак цохилт хийх ёстой бөгөөд дунд нь байнга амрах хэрэгтэй. Ингэх үедээ хоёр зүйлийг анхаарах хэрэгтэй. Хурдны дасгал хийж байгаа бол оновчтой байх алба үгүй. Эсрэгээр, оновчтой байх дасгал хийж байгаа бол заавал хурдтай байх хэрэггүй. Үүнийг маш сайн анхаарах хэрэгтэй.

За ингээд уран зөгнөлийн цэнэг дууссан тул энгийн үгээр үргэлжлүүлэхээс дээ. Дворак гарын бүтцийг жаахан ноцтой харъя. Хамгийн их өргөн тархсан байрлал нь Dvorak simplified. Гэхдээ бусдаасаа ердөө нэг хоёр товчоор л ялгаатай учраас алийг нь ч хэрэглэсэн болно. Гар дээрх товчлууруудын голын эгнээг Дворак дээр гэр эгнээ гэж нэрлэдэг. Энэ мөрөнд өнөөх алдартай далан хувийн товчнууд оршиж байдаг байна. Зүүн гар талд эгшиг, баруун гар талд гийгүүлэгчид. Онцгой тэмдэгтүүд хоёр гарын дээд болон доод захад байрлана. Хамгийн их ордог эгшиг болон гийгүүлэгчид нь гэр эгнээний голд, хоёр дахь их давтамжтай гийгүүлэгчид нь баруун талын дээд гол хэсэгт байрладаг. Үг болгонд эгшиг ордог учраас бичих үед хоёр гар заавал оролцдог нь маш сайны шинж. Гэтэл Квэрти дээр гэр эгнээнд нь ердөө ганцхан эгшиг бий гээд боддоо (их ухаалаг шийдсэн байгаа биз?). Дворак дээр үнэхээр бичих текстийн дал орчим хувийг гэр эгнээнээс цохидог. Хуруунууд бараг ийш тийш сарвалзахгүйгээр нэг эгнээнээс л пижигнүүлээд байна гэсэн үг шүү дээ. Гар луугаа харж цохидог хүн байвал энэ хуудсыг хэвлэж аваад хайчлаад нааж бас хичээллэж ч болно.

Квэрти болон Дворак цохилт яаж үүсээд хэрхэн тархсан тухай зургаар илэрхийлсэн энэ цомгийг сөхөөд заавал нэг үзээрэй. Шинэ гарч ирсэн ерөнхийлөгч Обамад хүртэл улс даяар дворак хэрэглүүлэх санал тавих талаар өгүүлсэн энэ нийтлэлийг уншаад үзэхэд бас сонирхолтой. Дворак ертөнцөд энэ хүний нөлөө их.

Юникс ертөнц дээр амьдардаг хүмүүс гарыг солихдоо X сервер ажиллаж байгаа бол:

setxkbmap dvorak

X сервергүй тэрминал дээр бол:

loadkeys dvorak

буцаахаар бол:

setxkbmap us
loadkeys us

Хэрэв зөвхөн эмаксийн нэг буфер дээр хичээллэмээр байгаа бол:

Ctrl-\ english-dvorak 

гээд энтер дарахад зөвхөн уг буфер дээр гарын байрлал дворак болох болно.

Ингээд цохиод байж дээ!

Чанга бодох

Урьд нь би анх програм бичих дадлагаар нэг байгууллага дээр жил гаран ажиллахдаа нэгэн үзээгүй үзэгдэлтэйгээ учирсан юм. Тэр нь чангаар бодох. Намайг хийх юмаа чадахгүй байгааг минь дааж авсан хүн маань анзаараад нэг өдөр намайг хажуудаа суулгаж байгаад хэрхэн програмчлахыг харуулсан юм. Тэгэхдээ бүх юмыг эхнээс нь эхлээд бичиж эхэлсэн бөгөөд надад тайлбарлаж ярилгүй зөвхөн өөрөө өөртэйгөө ярьж байгаа юм шиг бодлоо чангаар ярьж бичиж үзүүлэв. Нүдний минь өмнө босоод ирж байгаа тэр програм, нөхрийн бодож байгаа бодол хоёр намайг зүгээр л хүлчихсэн мэт хөдөлгөөнгүй хөшиж билээ.

Гэхдээ би энд өөрийгөө хэрхэн програмчилж сурсанаа тоочих гэсэн юм биш ээ. Сурсан ч гэж бас хэлж чадахгүй дээрээ байгаа амьтан. Өмнөх нийтлэлийг тэрлэсний дараа андуудын нэмэрлэсэн үг болон нөхөрсөг мөртлөө ноцтой дарж авсан ам асуулт зэргээс хүч авсаар анхны туршилтын үр дүн тэгээд цаашлах сурах алхмуудын дараа тойрохгүй байх арга үгүй бас нэг алхамтай тулгарсныг чангаар бодохыг зорилоо.

За ямар ч байсан энэ чигээрээ мацаад байвал нохойн дуу ойртож л байна. Бичиж эхлэнэ шүү дээ. Гарын байрлал юу ч гэсэн эмакс дээр бэлдэж авна. Энүүн дээрх сэтгэгдлийн талбай дээр хүүтэй мэтгэлцэж байхдаа түрэгүүдийн бэлдэж авсан гарын байрлал нь дэлхийн хурдан бичлэгийн уралдаанд 14 удаагийн дээд амжилт эвдсэн гэдгийг уншсанаар миний dvorak гарын байрлал уруу орох зам минь эхэлсэн бил ээ. Түрэгүүдийн гарын байрлал нь дворак байрлал дээр үндэслэсэн гэсэн магадлалтай бөгөөд түрэг хэлний шинж чанарыг судлан мөн гарын хурууны үе мөч, шөрмөсний таталцлыг судалсны үр дүнд бүтээсэн гарын байрлал юм. Жинхэнэ улс гэгч нь эх орныхоо хүүхдүүдэд харийн тоглоомоор тоглуулахдаа эх хэл, соёлоо харгалзан үзэж судалж байж тоглуулдагийн сонгодог жишээ энэ бус уу? Үсэгнүүдээ 49 болон 51 хувийн ачааллаар зүүн болон баруун гарт оноож өгсөн нь дворак гарын байрлал бүтээх таван дүрэмнээс зарчмын хувьд нэг их зөрөөгүй мэт. Хүүтэй маргалдаж байхдаа нэг зүйлийг би ухаарсан. Одоо байгаа байрлалууд монгол хүнд зориулсан гарын хуваарилалт биш. Бид зөвхөн том нөлөөтэй улсын л шахсан хоолыг идэж байна. Гарч байгаа ялгадас нь одоогийн улсын минь энэ байдал. Уншигч авхай миний үгнээс улс төрийн бухимдлын үгс холилдож байгаад дургүйцэж магадгүй. Гэхдээ үр хүүхдийнхээ ирээдүй гэж улсаа харахаар ийм байдалд орохоос өөр арга үгүй болдог юм байна. За жолоог зөв зам уруугаа залъя. Бид ямар ч байсан өөрсдийн хэлээ сайн судалж байж товчлуурын хуваарилалт бүтээх ёстой.

Хэл шинжлэлийн зэвсгүүд ашиглаж байгаад хэлэнд их давтагдсан хоёрлосон болон гуравласан эгшиг, үе, гийгүүлэгч, үг гэх мэтийн судалгааг харгалзан үзэж гарын хуваарилалт бүтээж болно. Ингэхийн тулд корпора буюу судлагдах их хэмжээний текст материал бэлдсэн байх шаардлага гардаг. Би энэ тэрлэлийг монгол бичгээрээ бичдэг болтлоо кирил үсэг хэрэглэх бөгөөд удахгүй солигдохын хооронд кирил бичигт тийм судалгаа хийж цаг заваа үрмээргүй байна. Одоогийн дворак байрлалыг латин үсгэнд хэрэглэж, эх монгол бичигтээ цоо шинэ дворак байрлал бүтээхийг хүснэм. Социйн үеийн бичээчдийн гарын хуваарилалт дээр дадлагажиж кирилээр бичиж сурсан ч юмыг гээх амархан шүү дээ!

Монгол сэхээтнүүд энэ асуудал дээр "муу" монгол зангаар залхуурч бүү хаяасай гэж бас бодогдож байх юм. Энэ сэхээтэн гэдгээрээ ирээдүйн монголыг залгамжлах хүмүүсийг хэлсэн болохоос одоогийн дээр гарсан сэхүүн соёлгүйчүүлийг хэлээгүй! Тэдний нүдэнд цэвэр соёлт нарлаг улаанбаатарын гудамж биш харин мөнгө, жийп, архи хүүхэн гэсэн юмс л орой дээр нь ороож байгаа биз.

За тэгээд бэлэн текст одоогоор бидэнд бий бил үү? Байгаа бол тэр нь юникод стандартад заасан тэмдэгтийг ашигласан уу? гэсэн асуултууд хөвөрсөөр. Сүүл орхиц болон нэр үгэнд залгагдах дагаваруудын дунд нь заагладаг тэмдэгтүүд хуруунд илүү ойр байх ёстой ч юм шиг.

Одоогоор байгаагаас гурван гарын байрлалыг би оллоо. Надад гурвуулаа санаанд минь хүрсэнгүй. Эхнийх нь өвөр монголд хэрэглэгдэж байгаа гарын байрлал:

Энэ байрлал нь бараг л латин хуваарилалтыг шууд ашигласан байгаа юм. Тийм болохоор миний хүссэн гарын хуваарилалт биш. Удаах нь Бадрал нөхрийн опенофисд хэрэглэгдэх гарын байрлал:

Бас л өвөр монгол байрлалтай ойролцоо. Нөгөө миний дурдаад байсан онцгой тэмдгүүд харин өөр өөр газар зоогдсон байгааг хоёр гарын байрлалаас ялгаж харж байгаа биз дээ. Ингээд би энэ байрлалыг бас л сонгохыг хүссэнгүй. Адаг сүүлд нь VirtualNodepad хэмээх бүндөүс дээр монгол бичгээр бичиж болдог програмын гарын хуваарилалт:

Энэ хуваарилалтанд нэг содон ялгаа бий. Латин хуваарилалтыг биш харин кирил монгол хуваарилалтыг ашигласан байгаа юм. Энүүн дээр би илүү хурдан бичих магадлалтай боловч энэ хуваарилалтыг хэрэглэхгүй болох шалтгааныг минь та дээд хэсэгт уншсан даа.

Бас нэг сонирхолтой анзаарагдсан зүйл гэвэл энэ гурван зургийн файлуудыг нэрлэсэн нэрүүд юм. uighur.jpg, Key_MonScr1.png, hudammon.jpg. Өвөр монголын гарын хуваарилалтыг герман нөхрийн вэбээс олсон санагдаж байна, тийм болохоор uighur гэж нэрлэсэнг тэгсгээд өнгөрөөчихөе. Бадрал нөхөр Монгол Скрипт нэрийг сонгож. Бүндөүс нөхдүүд худам монгол нэрийг сонгосон байх юм. Гэтэл би гэж бас нэг юм зохиоё гээд галзуураад байдаг. Бадрал нөхрийн нэр сонголт илүү оносон гэж би бодож байна. За тэгж байгаад нэр ороод ирэх байх аа. Файлын л нэр шүү дээ ямар сүртэй юм гэж та бодож байна уу? Харин тийм ээ, би ч гэсэн бас тэгж бодож байна :)