2010/11/18

FreeBSD ба Монгол бичиг

FreeBSD дээр график орчинд Монгол бичгээр уншиж бичихийн тулд pango-г patch хийж дахин суулгах ёстой:

Эхлээд pango портоо татаж авч задална.
# cd /usr/ports/x11-toolkits/pango
# make fetch
# make extract
Дараагаар нь pango-ийн эх санд ороод patch-аа татаж авч хийнэ.
# cd work/pango-1.28.1/
# wget --no-check-certificate https://github.com/tugstugi/mongolian-script/raw/master/pango/modules/mongolian/freebsd.patch
# patch -p1 < freebsd.patch
Ингэснийхээ дараа портын язгуур сан руу ороод эмхэтгээд суулгана.
# cd ../../
# make
# make install
Хэрэв libtool-тай холбоотой алдаа гарсан бол:
# cd work/pango-1.28.1/
# autoreconf -i -f
гэж ажиллуулаад дахиад cd ../../, make болон make install тушаалуудыг ажиллуулаарай. Хэрэв өмнө нь pango суусан байсан бол:
# make install FORCE_REGISTER=yes
гэж дахин дарж суулгана. Төгсгөлд нь Mongolian Baiti фонтоо олж авч зохих газар руу хуулаад өмнөх заавруудад заасан шиг fc-cache-г ажиллуулахаа мартваа.

Убунту 10.10 дээр Монгол бичиг

Убунтугийн 10.10 дээр доорх командуудыг бүрхүүл дээр дарааллаар нь оруулаад Монгол бичгээр бичиж/уншиж болно.
  1. sudo apt-get install build-essential devscripts ubuntu-dev-tools debhelper dh-make diff patch cdbs quilt gnupg fakeroot lintian pbuilder piuparts
  2. sudo apt-get install gnome-pkg-tools gir1.0-gtk-2.0 libthai-dev chrpath gobject-introspection libgirepository1.0-dev libglib2.0-doc libfreetype6-dev libx11-dev libxrender-dev libxt-dev libxft-dev libfontconfig1-dev libcairo2-dev
  3. apt-get source pango1.0
  4. cd pango1.0-1.28.1
  5. wget --no-check-certificate https://github.com/tugstugi/mongolian-script/raw/master/pango/modules/mongolian/ubuntu_maverick_meerkat.patch
  6. patch -p1 < ubuntu_maverick_meerkat.patch
  7. debuild
  8. cd ..
  9. sudo dpkg --install *.deb
Үүний дараа та МонголБайти фонт суулгах хэрэгтэй. Виндөүс үйлдлийн системтэй бол Фонт хадгалдаг хавтас дотор нь monbaiti.ttf гэсэн файл бий. Энэ фонтоо Убунту дээр доорх командуудаар суулгана:
  1. cp monbaiti.ttf ~/.fonts
  2. fc-cache -f -v
Одоо та төмрөө унтрааж асаавал таны Убунту дээр Монгол бичиг зөвөөр дүрслэгдэх болно. Убунту 10.04 дээр Монгол бичгээр бичье гэвэл эндээс уншаарай.

2010/11/17

Vertical Text Layout in Webkit

WebKit дээр босоо бичгийн лэйоут дэмжигдээд эхэлжээ. Удахгүй Сафари хөтөч, Ифон болон Андройд гар утаснууд дээр толгойгоо гилжийлгэхгүйгээр Монгол бичгээ уншиж болдог болох нь дээ.
Gnome дээр WebKit ингэж харагдаж байна:

гацан: Төгөлдөр андыг даган баясаж хазсан алим дээр вэбкитийг хөрвүүлж Сафари дээр нээж дараах цонхыг үүсгэв:

2010/10/27

Чөтгөрийн гарт ертөнцийн гэрэл ...

Өнгөрсөн хавраас хойш л гэрт нэг бяцхан чөтгөрийн хөгжүүлэгчийн өгсөн хавтанг утасгүй сүлжээний хандалтын цэг болгон ашиглах гэж нэг хэсэг туршив. Уг хавтан маань 32 битийн big endian MIPS процессортой нэлээд хэдэн сүлжээний порттой, хүчин чадал боломжийн SBC болой. Азаар MIPS дээрч ажиллах бяцхан чөтгөрийн порт хийгдээд тун удаагүй байсан юм. Тэгээд нэг цахилгааны инженер, хөдөлмөрч япон залуугийн порт хийсэн run драйвер ашиглаад хандалтын цэг ч дорхноо л бараг болчихов. Гэхдээ мэдээж нэлээн олон удаа panic, core dump ч боллоо, хөгжүүлэгчдийн тусламжтайгаар тэдгээрийг засаад ажиллагаатай ч боллоо доо. За ингээд утасгүй сүлжээний төхөөрөмжтэй болчихлоо гэж баярлаж байтал баяр дээр баяр болохоор сайхан боломжийг бас нэг орос гаралтай залуу хийсэн байлаа. Юу вэ гэхээр GPIO драйверийг бяцхан чөтгөрт оруулж хөгжлийн шинэ түвшинд хүргэж. За тэгээд сонирхож байгаа хүмүүс нь интернетээс хайгаад уншчихна биз, тэгээд ч хавтан маань бас GPIO хөлнүүдтэй байсан болохоор багахан туршилт хийхээр шийдэв.

Эхлээд бяцхан диод залгаж асааж унтрааж үзэхээр шийдэв. Электроникоос хол удсан болохоор диодоо сонгох, диодоо шатаахгүйн тулд тохирох эсэргүүцлээ сонгох гэж бас л жаахан уншив, залхуурч хүнээс хүртэл асуув :) Breadboard аваад диод эсэргүүцлээ тавиад асааж унтрааж үзлээ дээ, болж байнаа. Үнэндээ электроник жаахан гадарладаг хүүхэд нүдээ аниад хийчмээр эд болохоор ёстой ичмээр дамшигдаа гэж зарим нь хэлэх л байх. Гэхдээ тэрийг тоохгүй шүү.

За энэ ч яахав амархан боллоо гэж бодоод санаа амарсангүй бас өөр юм хийж үзэхээр сэтгэл шулуудав. 220V-ийн релей удирдаж гэрийн цахилгаан хэрэглэгч хянах шунаг бодол толгойд эргэлдээд өөрийн эрхгүй шаардлагатай зүйлсийг үтэр түргэн худалдаад авчихлаа. За харин транзистороо удирдах эсэргүүцлээ тооцох гэж бас л жаахан мунгинав, холболтоо ч дутуу хийснээ анзаарахгүй баахан л тоо бодов. Эцэст нь нэг юм алдаагаа олж, эсэргүүцлээ ч гаргаж элементүүдээ ч зоогоод туршилтаа ч амжилттай хийлээ. 220V гэдэг тоглоом биш болохоор аюулгүй ажиллагааг бас нэлээн анхаарч хайрцаг, савыг хайж олоод релейгээ байрлуулж хавтан, холболтуудаа ч мэргэжлийн юм шиг л хийв. Гэхдээ хавтангийн ар талыг харвал ч зарим нэгний хөх инээд хүрэх нь дамжиггүй :D

За баахан нуршиж чилээлээ. Доорх MPEG4 видеог нэг "мэргэжлийн" камер, нэг "мэргэжлийн" операторын хүчээр хийснийг харж нүдээ чилээх нэг нь чилээнэ буй заа.

Youtube видео



Мэдээж релей удирдахад ийм хүчирхэг хавтан шаардлагагүйг галзуу хүмүний тэмдэглэл уншиж буй улсууд эрхбиш нэг мэдэлгүй дээ гэж найднам :) PIC, Atmel-ийн 8 бит контроллер байхад л болох байх гэж мунхаг миний бие тунгааж байна.



Эцэст нь бяцхан чөтгөрийн гарт ч ертөнцийн гэрэл ... За юу гэж ойлгохоо өөрсдөө мэднэ биз.

FreeBSD rocks :)

2010/10/26

Замын хөдөлгөөн

Монголд замын уулзвар болгон дээр улаан гэрэл асахад ийм юм гарч ирдэг болговол мөн гоёдоо:

2010/10/14

Уран хүмүний өгөөмөр гар хүснэм

Эрдэнэчимэг эгчийн дэлгэж тавьсан зурмал үсэгнүүдийг эвлүүлж босгодог систем бэлдэж байх зуур дараах санаа төрж сайхан зурчихдаг санаа сайтай хүмүн үгүйлэн үүнийг тэрлэж сууна. Үүссэн монгол үсэгнүүдтэйгээ цуг үндэснийхээ шинж чанарыг харуулсан дүрс нэмье гэж бодов. Дараах жагсаалтыг танд дэлгэж харуулангаа дурын ( inkscape байвал сайн ) вектор дүрслэл хийж чаддаг програм дээр зурсан юмуу, эсвэл эдгээр дүрсийг дуурайж бэлтгэж болох фото зураг юмуу зурмал зургийн холбоосыг нь чулуудах хүн хайж байгаагаа уламжлая. Мөн үүн дээр нэмэх дүрс байх аваас санаа оноогоо харамгүй хайрлах эрх уншигч авхай танд бийг хэлүүлэлтгүй бүгд мэднэ дээ. Галзуу хүний тэмдэглэлийг тоож хардаг хүн цөөхөн гэдгийг бид мэддэг ч, юмыг яаж мэдэх вэ, овоо босгоогүй бол шаазгай юунд суух бил ээ :).

-
Монгол улсын Сүлднүүд ( Он дарааллаар. http://jaagii14.blogspot.com/2010/10/blog-post_08.html )
Монгол улсын газрын зургууд (Он дарааллаар)
Бөх
Морь
Нум сум
Есөн хөлт туг
Монгол цэрэг
Хонь
Ямаа
Үхэр
Тэмээ
Шонхор
Чоно
Нохой
Уурга
Эмээл
Дөрөө
Монгол гэр
Дээлтэй хүн ( ястан бүрийн )
Сүхбаатарын хөшөө
Янгир
Монгол гутал
Морин хуур
Хөсөг тэрэг ( морин, үхэр, тэмээн )
Өлзий хээ
Ааруул
Айраг
Ууц
Тарвага
Тавгийн идээ
Ул боов
Ташуур
Гэрэгэ ( анхны нэвтрэх үнэмлэх :)

2010/10/07

Шигтгээ

Мартаж болно шүү дээ, мартаж болно. Амраг ханийхаа үгийг мартаж болно. Аав ээжийн захиасыг мартаж болно. Алдрай үрийнхээ хүсэлтийг мартаж болно. Анд нөхдийн явдлыг умартаж болно. Салан баавгай шиг сарвайж авсан зүйлээ салаагаараа урсгаж, санаж явсан зүг чигээ салбагнаж хөөрөхийн зуур умартаж, нэрэлхүү аймхайн ачаар нийтийн дунд баатар болон ууж татаж явсаар нэг мэдэхэд нас урсаж, чадал доройтож, нүдний гал буурч, нүүрний цог унтарна. Энэ бүхнийг хаа сайгүй л бичиж ярьцгаадаг. Хүн болгон энэ сэдэв дээр ярих юмтай, хэлэх үгтэй байдаг. Анд нөхөдтэй ууж дуулж суухад иймэрхүү сэдвээр шөнөжин дуулж хуурдаж болно. Анзаарах юм бол арван хэдтэй бандийн амнаас гарах үгс арав арван жилээр урсах үедээ аажим аажим өөрчлөгдөнө. Сонсдог үе, дагаж хэлдэг үе, давтаж сурдаг үе, дагуулж хийдэг үе, дасгаж сургамжилдаг үе, дийлдэхгүй үглэдэг үе, дэмий чалчих үе, дуугүй сонсдог үе. Цагийн зүү хөдөлж байгаа гэж зарим нь харж хийдэг байхад зарим нь цагийн зүүг хөдөлгөж байна гэж харж хийх.

Эрдэмтэн мэргэд урсан өнгөрөх үйл явц, хүчин зүйлийн хэсэгхэн тайрдсаас нь юмуу өнгөрсөн түүхийг нь урдаа дэлгэж байгаад шидэт үгээ хэлж шившээд дараагийн хоромд урсах зүг, хазайх чиглэлийг нь хэлж байдаг. Хүн хэмээгч нь өөрөө цаг хугацаа хэмээх хэмнэлээр ажилладаг "бяцхан" робот. Нийгэм хэмээх орчинд байгаа олон робот. Төр хэмээх удирдах роботоор захирагдсан "төмөр/мах". Энэ роботыг агуулж байгаа хорвоо тэр чигээрээ эмх замбараагүйд оршино, эмх замбараагүй нь өөрөө өөрийн системээр эмх замбараагаа заана. Бүх зүйлийг эмх замбараагүй талаас нь харж болдог ч, бүх зүйлийг эмх замбараатай системээр бас харж болдог. Харж болдог гэдгийг бас тийм зүй тогтолтой гэж зоож болно. Зүй тогтол, Улс гүрэн, Төр засаг, Хууль журам, Боловсрол, Мөнгө гэсэн үгний цаана өргөө-ө-ө-н ойлголт бий. Үүнийг бүтээгчид нь бид, үр дүн нь бас бид.

Хэхэ, би хаана байна аа? За энэ дэмий асуултыг орхиё. Бие засах газар биенийхээ ялгадасыг гаргаж байхдаа, нийтийн тээврийн унаа хүлээж байхдаа, ажил дээр унтаж байхдаа, амраг хосын болзоонд хүлээн зогсохдоо орчин тойрноо та нэг хар даа. Дараа нь та нүдээ аниад ийм байх ёстой, ийм байгаасай гэж төсөөл дөө. Нүдээ нэгээд та ахиад хар даа. Хэр их ялгаатай байна? Хэзээ ч биелэхгүй гэж та боддог уу? Биелүүлэх юмсан гэж та мөрөөддөг үү?

Хорлонтой нүдээр монгол улсаа, эх орноо, хайрт үр хүүхдийн минь өсөх ёстой газрыг харж нэг үзэх үү? Төр хэмээх системд орвол түрийвч зузаарна, эрх мэдэлтэй, хүчтэй, хүчирхийллийг хууль ёсоор хийж болно гэсэн програмыг өнөөх роботуудад суулгах юмуу суухгүй байгаад нь вирусын зарчмаар суулгачихая. Өнөөх роботууд цаг хугацааныхаа давтамжаар уралдана биз дээ. Програмыг илүү найдвартай ажилууллахын тулд юмуу олонлогийг шүүж илүү хяналттандаа байлгахын тулд зарим орчны өөрчлөлт хийж болно. Архи, завхрал, дон, үл боловсрол зэрэг бага чадалтай роботуудыг тогтвортой нэг түвшинд аваачих орчин бүрдүүлье. Робот бүрд буй өөрийн гэсэн жижигхэн микроконтроллерийг нь хоосон л ажиллууллах юм уу шинэ модул залгахгүй л байлгаад байвал тэд миний үнэнч боол, хөгжилтэй тоглоом, хөөрхөн ашиг, бах тав минь. Эх хэл, соёл, газар шороо гэсэн үнэтэй програм суулгаж яах юм. Тэгвэл тэд захирагдахгүй ш дээ. Жаахан төвлөрөөд, дундын холбоо харилцаа холбооны эд зүйлс үүсээд, бичиг үсэг хэрэглээд мэдээллийн бааз үүсгээд ирвэл аюултай. Тэгвэл хоорондоо холбогдож ойлголцоод байгаа үсгийг нь холион бантан болгож өөрчлөх нэг функц ажиллуулчихна. Тэгээд яаж самуурч, тэнэгтэж, галзуурч, мунхарч байхыг нь инээдмийн жүжиг шиг харж баахан хөхрөе л дөө. Би өөрөө найруулагч нь болохоор театрын үйл явдлыг дураар өөрчилж тэндээсээ санаанд оромгүй үзэгдэл харвал бүр сонирхолтой. Хэрэв тэр дунд захирагдахгүй робот үүсэх юмуу програмын алдаанаас болж ажиллаад эхэлбэл байгаа роботуудыг тэрний эсрэг байлгах юмуу түүнийг адилхан болгож нөлөөлөх бүх шаардлагатай функцүүдийг бичнэ. Тэр их олонлогоос бусдыгаа цэвэрлэж шинэ систем бүрдүүлэх боломж бага. Тийм болохоор санаа зовох зүйл алга. Амжиргаа гэдэг функцээр бүх роботыг завгүй болгох хэрэгтэй. Учиргүй л бүх роботууд дотроосоо гэнэт ид шид шиг гэнэт өөрчлөгдчихгүй бол энэ програм найдвартай ажиллана.

Роботууд хоорондоо мөргөлдөөд ирвэл ёстой гоё тоглоом. Заримыг нь алсаас удирдаж тулааны үр дүнг сонирхолтой болгож болно. Ийм тоглоомон дээр өөрөө оршиж байгаа програмдаа байдаггүй юмнуудыг туршиж болно. Жишээ нь гэр дотроо нусаа нийж болохгүй, гадаа нийж болно. Гэрийн хоймор бааж болохгүй, гадаа бааж болно. Тодорхой системгүй олон роботыг яаж л бол яаж тоглоно ш дээ. Хоорондоо харилцах бүтэц, ижил функц, хамгаалах систем л суугдчихгүй бол яасан ч яах вэээ….

Ээ, болъё. Муу ёр. "Ийм болчихвол яана аа"!?

Бясалгал гэж нэг үг байдаг шүү дээ? Олон жил ном уншиж хураасан лам нар жишээ нь энэ үгийг хэлээд олон сар жилээр суучихдаг. Тэдний дотор юу болдог гэж та бодож байна. Энэ нь оюутны хувьд дипломын ажлын төгсгөл хэсэгт нь бичигдэх ёстой хэдэн мөртэй адилхан шахуу юм. Компьютер дээр бол бүндөүс системд байдаг дискэн доторх өгөгдлүүдийг ангилж дор бүр нь бөөгнөрүүлэх disc defragment тушаалтай ижил. Энгийн хүнээр бол өвгөрсөн хойноо нүднийхээ өмнө үр хүүхдүүдээрээ хийсэн бүтээснээ эвдүүлж, хорт утаагаар амьсгалцгааж, харийн хүнээр охин үрээ доромжлуулан эдлүүлж, хөвүүн үрээ хүний газар боол болгож заран, хэл усаар доромжлуулахыг хараад хоёр нүднээс нь дусагнах тэр шорвог шингэн зүйл. Арай л хатуу хэлчих шиг боллоо. Эсвэл илүү зөөлдөөд байна уу?

Миний дээр бичсэн хорлонтой програмд бясалгал нэртэй функц байлгаж хэрхэвч болохгүй. Энэ бол нөгөө олонлог робот бүр дотроосоо өөрийгөө цэвэрлэх даалгавар гэсэн үг. Юу боллоо гэж үүнийг суулгах вэ дээ. Ингэх юм бол идэх хоолоо барих гэж тавьсан хавхаа тойруулаад хашаа барьсантай адилхан юм болно. Би тийм тэнэг ч бас биш ээ. За яахав яг тэр лам нар шиг олон сар жилээр таг болчихдог бол ч бас яахав суулгаж болох юм. Гэхдээ сүүлдээ нэг л тас хийх аюултай учраас ер нь суулгах дэмий. Гэвч энэ функцны бас mini буюу бичил хувилбар байдаг. Тэр нь өнөөх робот дээр бол ямар нэгэн функц гүйцэтгээгүй хоосон зогсох үед, эсвэл гүйцэтгэж байхдаа давхар өөр функц гүйцэтгэх хэлбэрээр илэрч болно. Компьютер дээр бол нөгөө товч дарахгүй удаан байхаар процесорыг байнга тэжээж байхын тулд гэнэт screensaver гээч юм ажиллаад эхэлдэг ш дээ, яг тэрэн шиг тэр роботын тархинд болж өгвөл энэ бичил бясалгал хийлгэж болохгүй. Хянахад хэцүү ч гаднаас нь сайн нөлөөлж чадвал тэр процесыг саатуулж болно. Архи сайн цутгаад өгвөл мэдээж тэр функцийг дуудах нь бүү хэл функцгүй дугуй болно. хэхэ нүдэнд бүр харагдчихлаа. Эээ, буцаад нөгөө муухай юм яриад уналаа. Муу ёр,, түй түй. "Биелэчихвэл яана"?!

Бясалгалыг мөн програмын хэл дээр бол glue code буюу энд тэнд тархаж бичигдсэн функцүүдийг нааж залгаж нэгдсэн үр дүн болгодог явц гэж төсөөлж болно. Яг нэгтгээд цэвэр юм болгож заримдаа чадахгүй бол ерөнхийдөө байгаа төлвөө цэгцэлж чаддаг үйлдэл юм. Уран дарханд бол хээ хуараа залгах шигтгээ юмуу даа. Зөв газраа зөв зүйл шигтгэвэл нийлээд сайхан харагдана. Муу дүрсийг ч сайн шигтгээгээр засаж болно. Шижир ухаан, шинэ систем, шаардлага, шилжилт, шахах, шавхах, шүүх гээд бүгдээрээ шигтгээтэй ямар нэгэн хэлбэрээр бас уялдаж болно. За би л лав сүүлийн өгүүлбэрээ өөрөө ч сайн ойлгосонгүй :) Гэхдээ өвгөд дээдэс маань аль хэдийнээ амьдралын урсгал дунд оюу тархиа зөв зүйлээр шигтгэх мэргэн үгтэй байж:

Анд минь, дүү минь, үр минь - ганцаараа байхдаа өөрийгөө шинж.

2010/09/08

Убунту дээр Монгол бичиг

Хэдэн сарын өмнө Гномын ашигладаг Панго хэмээх фонт энжайн дээр Монгол бичгийг дэмжүүлсэн билээ. Харамсалтай энэ Панго хуучраад шинээр Харфбуз гэж шинэ энжайн гарч ирж байгаа тул Пангогийн кодод өөрчлөлт оруулж болохгүй гэнэ. Нацаг анд маань Харфбузд дэмжлэг оруулах төлөвлөгөөтэй байгаа. Тэр хүртэл та Убунтугийн 10.4 гэсэн хувилбартай бол доорх командуудыг бүрхүүл дээр дарааллаар нь оруулаад Монгол бичгээр бичиж болно.
  1. sudo apt-get install build-essential devscripts ubuntu-dev-tools debhelper dh-make diff patch cdbs quilt gnupg fakeroot lintian pbuilder piuparts
  2. sudo apt-get install gnome-pkg-tools gir1.0-gtk-2.0 libthai-dev chrpath gobject-introspection libgirepository1.0-dev libglib2.0-doc libfreetype6-dev libx11-dev libxrender-dev libxt-dev libxft-dev libfontconfig1-dev libcairo2-dev
  3. apt-get source pango1.0
  4. cd pango1.0-1.28.0
  5. wget --no-check-certificate https://github.com/tugstugi/mongolian-script/raw/master/pango/modules/mongolian/ubuntu_lucid_lynx.patch
  6. patch -p1 < ubuntu_lucid_lynx.patch
  7. debuild
  8. cd ..
  9. sudo dpkg --install *.deb
Үүний дараа та МонголБайти фонт суулгах хэрэгтэй. Виндөүс үйлдлийн системтэй бол Фонт хадгалдаг хавтас дотор нь monbaiti.ttf гэсэн файл бий. Энэ фонтоо Убунту дээр доорх командуудаар суулгана:
  1. cp monbaiti.ttf ~/.fonts
  2. fc-cache -f -v
Одоо та төмрөө унтрааж асаавал таны Убунту дээр Монгол бичиг зөвөөр дүрслэгдэх болно. Gedit дээр Монгол бичиг иймэрхүү байдалтай харагдаж байна: PS: Убунту дээр Манж ч юм уу нэг фонт дагалдаж ирдэг бололтой. Яаг ямар нэртэй фонт болохыг мэдэж чадсангүй. Тиймд та программууд дээрээ фонтоороо Монгол Байтиг сонгоорой.

2010/09/03

Монгол бичгийн дэмжилт: Дараагийн Алхам

Нацаг анд маань Монгол бичгийн бүх дүрмийг нэг мөсөн хүснэгт маягаар цуглуулж түүгээрээ энжайн зөв ажиллаж байгаа эсэхийг шалгаад дараа нь Монгол бичгийн дэмжлэгийг нэг мөсөн албан ёсоор оруулъя гэсэн учир сүүлийн гурван сар энэ талаар оролдсонгүй. Андыг хүлээсээр байгаад сүүлдээ залхсан тул Хазсан Алимны Ирвэс үйлдлийн систем дээр ААТ хэмээх фонт технологи ашиглан Монгол Бичгийг дэмжүүлэв. Доорх дэлгэцийн агшин Сафари хөтөч Монгол бичгийг хэрхэн харуулж байгааг үзүүлнэ. Энэ фонт технологи маань элдэв бусын энжайн ашигладаггүй, харин үсэг солих дүрмээ state machine хэлбэрээр фонт дотроо хадгалдаг. Иймд та Хазсан Алим дээр Монгол бичгээр бичихийн тулд зөвхөн дээрх фонтыг суулгахад хангалттай. Одоогийн байдлаар дээрх фонт маань Майкрософт компанийн Байти фонтын глип ашигласан тул тараах боломжгүй байгаа. Харин та үсэг солих дүрмийг нь эндээс харaaрай. Удахгүй ОпенМН багтай хамтарч МонголБичиг2.0 фонтын глип ашиглан МонголБичиг3.0 фонт гаргах болно. Тэр хүртэл удахгүй байх гэж найдаж байна.

2010/08/13

Шинж тэмдэг

Өнөөдөр галзуу биднийг ажиглаж байдаг эмч домч нарын тоо 37 хүрсэн байхыг хараад өглөөний сэрүүлэг маань 5:37 тул нүдэнд их л дотно харагдав. Анхдагч тоо. Хагардаггүй бутардаггүй элементүүд. Хүний тархинд юугаар ч орлуулашгүй орон зайнууд. Тоо хараад өөрөө ч мэдэлгүй хамгийн түрүүнд боддог бодол "анхдагч тоо мөн үү?". Аж амьдралдаа тоолж хийх зүйлсээ анхдагч тоотой зэрэгцүүлэхийг бас зорино. Арав хорь гэж тэгшилж тагладаггүй. Нэг, гурав, тав, долоо, арван нэг, арван гурав,,, хорин гурав, хорин ес гэж буталж нэгжилнэ. Сонин тоонууд. Эдгээр тоогоор ямар ч тоонуудыг задалж болно. Эгэл олны дунд буй элитүүд гэлтэй. Даравч далдайж, булавч бултайдаг нөхдүүд. Овооролдон буй хогон дунд онцгойрон гэрэлтэх эрдэнэс. Орох ёстой газрыг хаасан хаалганд гоц таардаг ганц түлхүүр. Эвдэрч буснисан ардыг эвлэрүүлж нийлүүлэх санаа. Тоо, сонин тоо, гоц тоо, гайхамшигтай тоо, тэнд эмч ирж байна. Эм уух цаг болчихож. Долоон цаг. Долоо, долоогийн тоо, анхдагч тоо, хагардаггүй бутардаггүй эд, юугаар ч орлуулашгүй орон зай…

2010/08/09

Шинэ гар, шинэ монгол!

Өмнө нь өвөр монголд хэрэглэгдэж байгаа нэг, монголд хэрэглэгдэж байгаа хоёр гээд нийлээд гурван монгол бичгийн гарын хуваарилалтын талаар дурдаж байсныг уншигч авхай санаж байгаа буй заа. Түүнээс хойш мөн ч олон жил өнгөрчээ. Гэтэл одоо бичих шаардлага гарах бодит нөхцөл үүссэний дагуу ахин шинэ гарын хуваарилалт бүтээх болов.

Яагаад ахиад шинэ гарын хуваарилалт гэж?? Байгаа хэд нь юу нь болохгүй байгаа юм? Өвчтэй юмуу хаашаа юм!? гээд л асуулт анхааруулгууд ар араасаа хөвөрнө л дөө. Олон таван юм нуршилгүйгээр бяцхан судалгаагаар хариу барихыг хүсэв. Билигсайхан андын интернэт дээр дэлгэн тавьсан номын текст дээр суурилан, дээр дурдагдсан гаруудын хуваарилалтын гол (дундах) мөрийн товчнуудыг хэр оновчтойг харуулсан жижиг програм бичиж үзэв. Өвөр монголын гарын хуваарилалт нь Бадрал андын хэрэглэсэн гарын хуваарилалттай дунд мөрөөрөө ижил учраас нэг бүлэгт авч үзлээ. Ингээд кирил гарын хуваарилалт дээр суурьтай гарын хуваарь, минийхтэй нийлээд гурван гаран дээр туршив.

Нийт номын текстэнд орсон 201547 ширхэг монгол үсэгнээс:

Гарын хуваарилалтОносон тооОносон хувь
Өвөр монголын хуваарилалт6805433%
Кирил суурьтай хуваарилалт8671643%
Монгол хуваарилалт13608167%

гэсэн оновчтой цохилтын үр дүн гарч байна. Үндсэн мөрөөс бараг далан хувийг нь цохино гэхээр дворак гарын үр дүнтэй адилхан сонсогдож байгаа биз??

Үнэнийг хэлэхэд, дворак гарын дүрмийн дагуу зохиохыг хүсэв. Зүүн гар талд эгшиг, баруун гар талд гийгүүлэгч. Эгшиг сүлбэлдэж бичигддэг монгол бичигт маань баруун зүүн гар тэгш цохиход тохиромжтой таарсан хуваарилалт мэт санагдсаныг нуух юун. Ингээд таныг чилээлгүйгээр гарын хуваарилалтаа харуулъя.

Хэрэв сайн ажиглах аваас зөвхөн өвөр монголд хэрэглэгддэг нанхиад үгийг бичихэд ордог гурван үсгийг бид бичихгүй байх гэж бодсоны улмаас хассан буй. Энэ нь мэдээж эцсийн гарын хуваарилалт биш билээ. Шинэ текст дээр туршин, шинэ санаануудыг хавсаргаж байж жинхэнэ монгол хүмүний гарт хэрэглэгдэх хуваарилалт босгохыг зорив. Уншигч авхай өөрийн ухаанаар тунгаана буй заа.

2010/07/30

Ном сонин уншъя, ногоон модоо тарья, ,,,

Өнөөдөр ачтай хүү надад үнэхээр сайхан номнуудын хаяг өглөө. Хүүдээ маш их баярлалаа. Уг номыг уншихын тулд эхлээд уг хуудсанд заасан байгаа үсгийн маяг суулгаж байж бичиглэлт нь зөв дүрслэгдэнэ. Би ч суулгачихсан байсан болохоор зовлонгүй харуулж байгаа боловч тэнгэрээс бууж ирж буй мэт босоо бичиг маань хэвтээ харагдаад болдоггүй ээ. Бас дээрээс нь эх зураг нь байгаа боловч томруулж харах гэхээр тусдаа цонхонд нээгдэхээр хийчихэж. Баярласан ч жаахан гомдолтой хэсэг харж суутал толгойд "Өөртөө тааруулаад харуулчихаач" гэсэн хүсэл бараг хашхирдаг юм байна.

Галт үнэг дээрх энэ сармагчны ачаар ямар ч хуудасны юуг ч харуулах явцдаа өөрчилж болдог билээ. Ингээд хэсэг оролдсоны үр дүнд дараах зурган дээр харуулсан шиг болгож байж санаа минь амарлаа.


Хэрэв та бас ингэж уншмаар байгаа бол тэр сармагчин өргөтгөлийг суулгачихаад дараах бичлэгийг өөр дээрээ ХХХХ.user.js гэж файл болгож хадгалаарай (*.user.js гэсэн өргөтгөл нь заавал ийм хэлбэртэй байх ёстойг анхаарна уу. Та өөр дээрээ жишээ нь mongolbichig.user.js гэж хадгалж болох юм ). Тэгээд галт үнэг дээрээ File-> Open file гэж нээхэд танаас суулгах эсэхийг асуух болно. Ингээд амжилттай суулгасан бол өнөөх болдоггүй хуудсаа дахин дуудаад үзээрэй. Хэрэв тэгээд ч болохгүй бол яадаг юм байгаа юм, гадаа гараад орж ирээд ахиад нэг үздэг юм бил үү :)

ШИНЭЧЛЭЛ: Хазсан алимтай машин дээр padding-left:0px; гэдгийг padding-left:200px; болгож байж эвтэйхэн харагдаж байна. Бүндөүс машин дээр туршиж үзээгүй байгаа болохоор бас энэ зай авалтанд өөрчлөлт гарч магадгүй!

ШИНЭЧЛЭЛ: Уг хуудсыг бүтээсэн эзнийг нь оллоо. Билигсайхан хэмээх залуу хийжээ. Бас л бидний адил монгол бичгээ хүссэн хүмүн байна. Үйлс тань бүтэмжтэй өөдрөг байх ерөөлийг дэвшүүлье. Баярлалаа.

ШИНЭЧЛЭЛ: Мөнхбаатар-н Google-Chrome дээр ажилладаг болгосон сайжруулсан хувилбарыг эндээс суулгаарай. Галт үнэг дээр туршиж үзсэн бөгөөд саадгүй ажиллаж байна. Баярлалаа Мөнхбаатараа!

// ==UserScript==
// @name         mongolbichig
// @namespace    http://mongolian-it.blogspot.com
// @description  customized layout for the mongolian script book
// @include  http://www.dl.is.ritsumei.ac.jp/*
// ==UserScript==

var preElement, replText, inText, lines, lnumber, mydiv, mypre, myimg, newlink;

function replacePreElement() {
    preElement = document.getElementsByTagName('pre')[0];

    if (preElement) {
        inText = preElement.innerHTML;
        lines = inText.split("\n");
        lnumber = lines.length - 1;
        mydiv = document.createElement("div");
        mydiv.setAttribute('class','mglbichig');
        mypre = document.createElement("pre");
        replText = "";
        for(i=lnumber; i >= 0; i--){
            replText += lines[i];
            replText += '\n';
        }
        mypre.innerHTML = replText;
        mydiv.appendChild(mypre);
        preElement.parentNode.replaceChild(mydiv, preElement);
    } else {
        GM_log('notfound');
    }
}

function addGlobalStyle(css) {
    var head, style;
    head = document.getElementsByTagName('head')[0];
    if (!head) { return; }
    style = document.createElement('style');
    style.type = 'text/css';
    style.innerHTML = css;
    head.appendChild(style);
}

function replaceImage() {
    imageFive = document.evaluate("//img[@width='500']", document,null,XPathResult.UNORDERED_NODE_SNAPSHOT_TYPE,null);
    myimg = imageFive.snapshotItem(0);
    var newlink = myimg.src.split("_screen.jpeg")[0];
    newlink += ".jpg";
    myimg.src = newlink;
    myimg.removeAttribute('width');
    myimg.removeAttribute('height');
}

replaceImage();
replacePreElement();
addGlobalStyle('div.mglbichig { -moz-transform: rotate(90deg); display: block; writing-mode: tb-lr; font-family:MongolianScript; padding-left:0px; padding-bottom:200px; padding-right:0px; padding-top:0px; clear: both; }');
addGlobalStyle('.table {width: 100%; }');

2010/07/19

ls тушаалын гаралтанд эрэмбэлэлт хийх

ls тушаалд -t гэсэн сонголт хэрэглэснээр гаралтыг нь өөрчлөгдсөн цаг хугацаагаар нь эрэмбэлж болдог:

# ls -lt
total 387156
-rw-r--r--   1 beat  users  160005266 Mar 11 14:54 src.tar.bz2
-rw-r--r--   1 beat  users  212539313 Mar 11 11:08 obj.tar.bz2
-rw-r--r--   1 beat  users   18239398 Jan 13  2010 WLAN_NE785.zip
-rw-r--r--   1 beat  wheel    5172378 Jan 12  2010 Wlan-ANE762-1_4_5_1.zip

Хэрэв гаралт нь эрэмбэлэгдсэн дарааллынхаа эсрэгээр байх ёстой бол -r сонголт нэмж өгнө:

# ls -lrt
total 387156
-rw-r--r--  1 beat  wheel    5172378 Jan 12  2010 Wlan-ANE762-1_4_5_1.zip
-rw-r--r--  1 beat  users   18239398 Jan 13  2010 WLAN_NE785.zip
-rw-r--r--  1 beat  users  212539313 Mar 11 11:08 obj.tar.bz2
-rw-r--r--  1 beat  users  160005266 Mar 11 14:54 src.tar.bz2

Хэрэв файлууд нь хэмжээгээрээ эрэмбэлэгдэх ёстой бол -S сонголт хэрэглэнэ:

# ls -lrS
total 387156
-rw-r--r--  1 beat  wheel    5172378 Jan 12  2010 Wlan-ANE762-1_4_5_1.zip
-rw-r--r--  1 beat  users   18239398 Jan 13  2010 WLAN_NE785.zip
-rw-r--r--  1 beat  users  160005266 Mar 11 14:54 src.tar.bz2
-rw-r--r--  1 beat  users  212539313 Mar 11 11:08 obj.tar.bz2

Нэмэлт мэдээллийг ls(1)-н МАН хуудаснаас нь олж уншаарай.

Орчуулгын эх хуудас нь: http://www.chruetertee.ch/blog/

2010/07/15

Програм сонирхогчдын нүдээр

Програмын хэл сонирхогчид бусад програмын хэл сонирхогчдыг дараах маягаар хардаг байх нь ээ :)

2010/06/29

Файлын нэрэнд буй тусгай тэмдэгтийг арилгах

detox зэвсгийн тусламжтайгаар файлын нэрэнд байгаа тусгай тэмдэгтийг автоматаар устгаж мөн хоосон зайг доогуур зураасаар орлуулж болдог. Бяцхан чөтгөрийн порт модны sysutils/detox дотор энэ зэсвэг бий. Үбүнтү нөхдүүд бол aptitude install detox гэж суулгаарай.

# cd /usr/ports/sysutils/detox && make install clean

Ингээд одоо файлын нэрэнд байгаа хоосон зайг автоматаар доогуур зураасаар орлуулж, тусгай тэмдэгт байвал уг тэмдэгтийг устгаж болно:

# ls
test öäü !?_test
# detox test\ öäü\ \!\?_test 
# ls
test_oau_test

detox тай холбоотой нэмэлт мэдээллийг detox(1) МАН хуудаснаас нь олж уншаарай.

Орчуулгын эх хуудас нь: http://www.chruetertee.ch/blog/

2010/06/26

Суурилсан системийн хямдхан хавтан

Crosspost: http://embeddedsystem-mn.blogspot.com/2010/06/blog-post_29.html

Оюутан байхдаа Үйлдлийн системийн практик хэмээх нэгэн хичээл дээр сууж Motorola 68000 процессортой суурилсан систем (embedded system) програмчлах болов оо. Process scheduler өөрөө зохиох, GPIO (процессорын оролт гаралт) програмчлах гэх мэт зүйл хийх ёстой байлаа. Эхний өдөр яаж том төмөр дээр бичсэн код маань сериал портоор дамжиж суурилсан систем дээр хуулагдаж ажиллаад байгааг ойлгодоггүй, тэгээд суурилсан систем тун сонирхолтой санагдсан тул орой нь гэртээ очоод нэг гэрэлтдэг диод олж аваад сериал портын үзүүр дээр залгаж үзэв. RS232 сериал портын үзүүр -12 болон +12 вольтын хооронд хэлбэлзэж мэдээлэл дамжуулдаг тул юу гэж гэрэлтэх вэ дээ. (Уг нь параллель порт дээр залгасан бол асах байсан хэхэ) Үүнээс хойш суурилсан систем, тэр тусмаа микроконтроллер програмчлал сонирхох болсон билээ. Тухайн үед микроконтроллер програмчлалын/туршилтын хавтан их үнэтэй, над шиг шалдан оюутан худалдан авч чадахааргүй байв. 2005 онд сургуулиа төгсөөд эрдэм шинжилгээний ажилтан болсны дараа анхны цалингаараа Atmel STK500 гэдэг AVR микроконтроллер програмчлагч хавтан 100 еврогоор авч байж билээ. Тэр үеийг бодвол одоо микроконтроллер програмчлая гэвэл хямдхан хавтан байдаг болжээ. Хэрвээ суурилсан систем сонирхдог боловч их хэмжээний мөнгө зарах сонирхолгүй/чадалгүй хүмүүс байвал хэрэг болох болов уу гээд зарим нэгийг нь сонирхуулахаар шийдлээ:

MSP430 LaunchPad
Texas Instruments компани MSP430 хэмээх 16 битийн микроконтроллероо рекламдаж MSP430 LaunchPad гэж туршилтын хавтан хийжээ. 4.30$ -ын үнэтэй (2 пивоны үнэ гэсэн үг). 2 ширхэг микроконтроллер дагалдаж ирнэ. Shipping cost нь буюу тээвэрлэх хөлс нь үнэгүй гэж байгаа.

STM8S Discovery
STMicroelectronics компани STM8S хэмээх 8 битийн микроконтроллероо рекламдаж 10$ -ын үнэтэй STM8S Discovery гэдэг програмчлалын туршилтын хавтан хийжээ.

AVR Butterfly
Atmel компани AVR хэмээх 8 битийн микроконтроллероо рекламдаж AVR Butterfly хэмээх 20$ -ын үнэтэй туршилтын хавтан хийжээ. Эхний хоёр хавтантай харьцуулбал төрөл бүрийн мэдрэгч, LC дэлгэц болон speaker агуулсан учир юм гагнах дургүй хүмүүст хамгийн тохиромжтой. AVR микроконтроллер нь сонирхогчдын дунд хамгийн их тархсан микроконтроллеруудын нэг тул жишээ программ элбэг олддог.

2010/06/25

Үбүнтү/Дэбиан машинуудад ижил програм суулгах

Өмнөх сараачсан зүйлүүд дээр бяцхан чөтгөр дээрх суугдсан портуудыг хэрхэн нэг машинаас нөгөө машинд зөөвөрлөж болох талаар өгүүлсэн байдаг. Энэ хэсэгт би үбүнтү ба дэбиан машинууд дээр хэрхэн тэгж болдог тухай нэг сараачаадхая :)

За тэгэхээр эхлээд суугдсан пакетуудыг харах тушаал:

# dpkg --get-selections
ack-grep                                        install
acl                                             install
acpi                                            install
acpi-support                                    install
acpid                                           install
addressmanager.app                              install
adduser                                         install
aespipe                                         install
aisleriot                                       install
akonadi-server                                  install
alacarte                                        install
alien                                           install
alsa-base                                       install
alsa-oss                                        deinstall
alsa-source                                     install
alsaplayer-alsa                                 install
alsaplayer-common                               install
alsaplayer-gtk                                  install
anacron                                         install
anki                                            install
[...]

Ингээд дээрх тушаалыг ашиглан зэрэгцүүлэх машин дээрээ эхлээд пакет жагсаалт бэлдэнэ:

# dpkg --get-selections | grep -v deinstall > dpkg-get.txt

Одоо суулгах машин дээрээ файлаа хуулж тавиад дараах тушаалаар суулгана:

# dpkg --clear-selections
# cat dpkg-get.txt | dpkg --set-selections
# apt-get dselect-upgrade

Хэрэв эхний машины /etc/sources.list файл нь хоёр дахь машиныхтай зөрүүтэй бол адил болгох хэрэгтэйг анхаараарай.

Дагалдаж суух портыг хэрэглэгч өөрөө бэлдэх

wanted-ports-н тусламжтайгаар хэрэглэгч өөрөө зааж өгч болохоор дагалдаж суугдах мета-порт бэлтгэж болдог. Бяцхан чөтгөрийн порт модны ports-mgmt/wanted-ports мөчирт wanted-ports олдоно:

# cd /usr/ports/ports-mgmt/wanted-ports && make install clean

Анхны удаад wanted-ports ийг ажиллуулбал тохируулгын файл бэлтгэгддэг:

# wanted-ports
wanted-ports: WARNING -- no config file found,  creating initial /var/db/wanted-ports.conf

гэсэн сонголтоор wanted-ports-н дагалдаж суух порт болгож заасан портыг нэмнэ:

# wanted-ports -a www/apache20
wanted-ports: Register new dependency "apache>=2.0.63_15:${PORTSDIR}/www/apache20"?  y

Дээрх жишээний дагуу apache20 портыг дагалдаж суух порт болгож заасны дараа wanted-ports ийг дахин суулгах юм бол apache20 дагаж суудаг:

# cd /usr/ports/ports-mgmt/wanted-ports && make missing
www/apache20
devel/apr0
archivers/xz

Дагалдаж суух портыг -d сонголтоор болиулна:

# wanted-ports -d www/apache20
wanted-ports: Delete dependency "apache>=2.0.63_15:${PORTSDIR}/www/apache20"?  y

Ингээд хүссэн бүх портоо нэмсэний дараа /var/db/wanted-ports.conf файлыг өөр машин уруу зөөж тэндээ wanted-ports ийг суулгах аваас уг заасан портууд бүгд автоматаар суугдах болно. Цаашлах юм бол, wanted-ports портыг "pkg_delete(1)" тушаалаар хүссэн портоо устгагдахаас сэргийлсэн хамгаалалт болгож хэрэглэх боломжтой билээ:

# pkg_delete swaks-\*
# wanted-ports -a mail/swaks
wanted-ports: Register new dependency "swaks>=20100211.0:${PORTSDIR}/mail/swaks"?  y
# cd /usr/ports/ports-mgmt/wanted-ports && make deinstall install clean
# pkg_delete swaks-\*
pkg_delete: package 'swaks-20100211.0' is required by these other packages
and may not be deinstalled:
wanted-ports-0.1_1

wanted-ports тай холбоотой нэмэлт мэдээллийг wanted-ports(1) МАН хуудаснаас нь олж уншаарай.

Орчуулгын эх хуудас нь: http://www.chruetertee.ch/blog/

2010/06/24

Хоолойгоор урсах өгөгдлийг AES түлхүүрээр цоожлох

aespipe зэвсгийн тусламжтайгаар стандарт оролт/гаралтанд байгаа өгөгдлийг AES-р түлхүүрдэж нууцлалтай хувиргалт хийж болдог. Бяцхан чөтгөр дээр aespipe нь порт модны security/aespipe мөчирт бий (үбүнтү нөхдүүд бол aptitude install aespipe ).

# cd /usr/ports/security/aespipe && make install clean

Ингээд стандарт оролт дээрх юмуу жишээ нь хоолой дундуур урсаж байгаа өгөгдлийг aespipe уруу өгөхөд хувиргагдсан өгөгдөл нь стандарт гаралтаар гарч ирнэ. Танаас түлхүүрдэж хувиргах нууц үгийг асуусны дараа өгөгдлийг хувиргадаг:

# file testdatei
testdatei: PDF document, version 1.4
# cat testdatei | aespipe > testdatei.enc
Password: *******************
# file testdatei.enc 
testdatei.enc: data

Тушаалыг -d сонголттой гүйцэтгэснээр өгөгдлийг нууц хувиргалтаас тайлах болно:

# cat testdatei.enc | aespipe -d > testdatei
Password: *******************
# file testdatei
testdatei: PDF document, version 1.4

aespipe-тай холбоотой нэмэлт мэдээллийг aespipe(1) МАН хуудаснаас нь олж уншаарай.

Орчуулгын эх хуудас нь: http://www.chruetertee.ch/blog/

Хэрэглэгдэхгүй болсон дагавар портын устгал

portmaster тушаалыг -s сонголттой гүйцэтгэвэл суугдсан порт дундаас дагалдаж хамааралтай гэж суугдсан мөртлөө хэрэглэгдэхгүй болсон портуудыг устгаж болдог:

# portmaster -s
Information for sdocbook-xml-1.1,1:

Comment:
"Simplified" DocBook XML DTD

Description:
The "Simplified" DocBook XML DTD is a small subset of the DocBook XML DTD.

WWW: http://www.oasis-open.org/docbook/xml/simple/

===>>> sdocbook-xml-1.1,1 is no longer depended on, delete? y/n [n] y
===>>> Delete old and new distfiles for textproc/sdocbook-xml
       without prompting? y/n [n] y
===>>> Deleting stale distfile: docbook-xsl-1.75.2.tar.bz2
===>>> Deleting stale distfile: docbook-xsl-doc-1.75.2.tar.bz2
===>>> Running pkg_delete -f sdocbook-xml-1.1,1
xmlcatmgr: enabling compatibility mode; removing ALL matching entries
xmlcatmgr: enabling compatibility mode; removing ALL matching entries
Information for compat5x-i386-5.4.0.8_11:

Comment:
A convenience package to install the compat5x libraries

Description:
This package allows you to install the compat5x libraries on your
system, so you can use legacy binaries that depend on them.

Ports usage example:

--
.include <bsd.port.pre.mk>

.if ${OSVERSION} >= 600000
LIB_DEPENDS+=   c.5:${PORTSDIR}/misc/compat5x
.endif
--

===>>> compat5x-i386-5.4.0.8_11 is no longer depended on, delete? y/n [n] y
===>>> Delete old and new distfiles for misc/compat5x
       without prompting? y/n [n] y
===>>> Running pkg_delete -f compat5x-i386-5.4.0.8_11
Information for localedata-5.4:

Comment:
Legacy locale data for FreeBSD 6+

Description:
This package provides compatibility locale data for FreeBSD 6.x to run
4.x/5.x binaries. When you have a trouble with locale at running a legacy
binary, you should guide them to find legacy locale data with setting
PATH_LOCALE environment variable.

env PATH_LOCALE=/usr/local/share/compat/locale command

===>>> localedata-5.4 is no longer depended on, delete? y/n [n] y
===>>> Delete old and new distfiles for misc/localedata
       without prompting? y/n [n] y
===>>> Running pkg_delete -f localedata-5.4
[...]

portmaster-тай холбоотой нэмэлт мэдээллийг portmaster(8) МАН хуудаснаас нь олж уншаарай.

Орчуулгын эх хуудас нь: http://www.chruetertee.ch/blog/

Дагалдаж суугдаагүй портын жагсаалт үүсгэх

portmaster тушаалыг –list-origins сонголттой гүйцэтгэвээс суугдсан бүх портын жагсаалтаас дагавар хамааралтай гэж суугдсан портуудыг нь хасаж харуулдаг. Энэ жагсаалтын тусламжтайгаар ижил порт суугдсан систем бэлтгэж болох юм.

# portmaster --list-origins
www/piwik
ports-mgmt/portmaster
lang/python25
archivers/unzip
www/dokuwiki
www/eaccelerator
www/fluxcms
www/mod_security
security/php-suhosin
mail/squirrelmail

portmaster-тай холбоотой нэмэлт мэдээллийг portmaster(8) МАН хуудаснаас нь олж уншаарай.

Орчуулгын эх хуудас нь: http://www.chruetertee.ch/blog/

2010/06/23

Subversion архиваас хуулбар хийх

Subversion архивыг заавал ч үгүй тусгай эрх шаардагддаг svnadmin dump тушаал ашиглах боломжгүй үед rsvndump зэвсгийн тусламжтайгаар энгийн хэрэглэгчийн эрхээр үүсгэж болдог. Бяцхан чөтгөр дээр порт модны devel/rsvndump мөчирт rsvndump олддог:

# cd /usr/ports/devel/rsvndump && make install clean

Ингээд архивлах Subversion хаягаа rsvndump-д өгч болно. Хэрэв архив луу нэвтрэлт хийх ёстой бол -u болон -p сонголт өгснөөр хэрэглэгчийн нэр болон нууц үгээ дагуулж өгөх боломжтой.

# rsvndump https://trillian.chruetertee.ch/svn/freebsd-gecko > freebsd-gecko-svn.dump
* Dumped revision 0.
* Dumped revision 1.
[...]
* Dumped revision 317.

Одоо svnadmin load тушаалын тусламжтайгаар архиваа өөр газарт уншуулан зөөж болно:

# svnadmin create freebsd-gecko
# svnadmin load freebsd-gecko < freebsd-gecko-svn.dump
<<< Started new transaction, based on original revision 1
     * adding path : trunk ... done.
     * adding path : branches ... done.
     * adding path : tags ... done.

------- Committed revision 1 >>>

<<< Started new transaction, based on original revision 2
     * adding path : trunk/www ... done.
     * adding path : trunk/Mk ... done.

------- Committed revision 2 >>>

<<< Started new transaction, based on original revision 3
     * adding path : trunk/www/firefox ... done.
     * adding path : trunk/www/firefox/distinfo ... done.
     * adding path : trunk/www/firefox/pkg-descr ... done.
     * adding path : trunk/www/firefox/files ... done.
     * adding path : trunk/www/firefox/files/patch-xptcall-sparc64 ... done.
     * adding path : trunk/www/firefox/files/patch-ff-414540 ... done.
     * adding path : trunk/www/firefox/files/patch-xptcall-alpha ... done.
     * adding path : trunk/www/firefox/files/patch-ff-460425 ... done.
     * adding path : trunk/www/firefox/files/patch-ff-331088 ... done.
     * adding path : trunk/www/firefox/files/patch-ff-380418 ... done.
[...]

rsvndump-тай холбоотой нэмэлт мэдээллийг rsvndump(1) МАН хуудаснаас нь олж уншаарай.

Орчуулгын эх хуудас нь: http://www.chruetertee.ch/blog/

2010/06/22

chruetertee.ch

Бяцхан чөтгөр дээр суулгаж болдог хорин хоёр мянга гаруй порт програмууд бий. Гарчиг дээрх хаягийг хөтөлдөг нөхөр бол энэ порт цуглуулганд хоёр порт нэмэрлэсэн эр. Энэ их порт дундаас ямар нь хэрэгтэй, юунд хэрэгтэй, яаж хэрэглэх гээд төөрч будилах зөндөө л нөхцөл үүснэ дээ. Гэтэл энэ нөхөр тэр дундуур сайн жаалдаг байгаа юм. Долоо хоног тутамд сонирхолтой портуудаас түүж тайлбарлан жишээ авч заана. Миний хувьд энэ хуудас бол байнга шалгаж сонирхдог хуудасны минь нэг мөн билээ. "Үүнийг сонирхдог монгол хүн ойлгож уншдаг бол…" гэсэн бодол толгойд байнга орж ирдэг байсан тул бараг долоо хоногийн өмнө орчуулж тавих зөвшөөрөл хүссэн захидал илгээсэн юм. Ингээд өчигдөр хариу иржээ. Мэдээж чадалтай хүний өгөөмөр захидал байж таараа. "Орчуулгандаа вэб хуудасны минь хаягийг оруулсан байвал баярлана шүү" гэсэн хүсэлтийг нь мэдээж баяртай биелүүлэх болно. Герман хэл сонирхдог нь эх хуудаснаас нь уншсан нь дээр л дээ. Ямартаа ч, бяцхан чөтгөртэй болон юникстэй нөхөрлөдөг хүмүүсд сонирхуулах зөндөө их мэдээлэлтэй болсондоо би баяртай байна.

Beat, vielen herzlichen Dank!

2010/06/17

Гар тулаан

Үндсэн байрлалаа аваад нүдэж эхлэх нь тэр дээ. Дворак бол гар тулаанд үнэхээр гарамгай. Учир нь цохилтын далан хувь нь үндсэн байрлалаас үүсэлтэй. Квэрти бол дөнгөж гучин хувь. Дворак шиг нүдэж сурахад арван зургаан цаг л хангалттай байхад Квэрти дээр тавин зургаан цаг зарцуулагдана. Хурдны хувьд дворак үнэхээр гайхам. Сайн эзэмшсэн нөхөр минутанд ер орчим "бөөндсөн" цохилт хийдэг байхад Квэрти дөнгөж дөч.

Дворак Квэрти хоёрыг байн байн сэлгэж хэрэглэх гэсний хэрэггүй. Дворакт нэг орсон хүн хэзээ ч квэртигээр цохидоггүй. Ялан дийлэгч болсон хүн чинь ялагдсан тал уруу юу боллоо гэж орохыг хүсэх юм бэ? Хаана ч очсон гараа дворак тулаанд бэлдэж болдог болсон цаг (Алим, Оцон шувуу, Бүндөүс бүгдэд нь суугдсан байгаа. ANSI стандартчлагдсан цохилт учраас тэр шүү дээ ).

Дворак дээр дасгал хиймээр бол ядаж нэг цаг зөвхөн дворак цохилт хийх ёстой бөгөөд дунд нь байнга амрах хэрэгтэй. Ингэх үедээ хоёр зүйлийг анхаарах хэрэгтэй. Хурдны дасгал хийж байгаа бол оновчтой байх алба үгүй. Эсрэгээр, оновчтой байх дасгал хийж байгаа бол заавал хурдтай байх хэрэггүй. Үүнийг маш сайн анхаарах хэрэгтэй.

За ингээд уран зөгнөлийн цэнэг дууссан тул энгийн үгээр үргэлжлүүлэхээс дээ. Дворак гарын бүтцийг жаахан ноцтой харъя. Хамгийн их өргөн тархсан байрлал нь Dvorak simplified. Гэхдээ бусдаасаа ердөө нэг хоёр товчоор л ялгаатай учраас алийг нь ч хэрэглэсэн болно. Гар дээрх товчлууруудын голын эгнээг Дворак дээр гэр эгнээ гэж нэрлэдэг. Энэ мөрөнд өнөөх алдартай далан хувийн товчнууд оршиж байдаг байна. Зүүн гар талд эгшиг, баруун гар талд гийгүүлэгчид. Онцгой тэмдэгтүүд хоёр гарын дээд болон доод захад байрлана. Хамгийн их ордог эгшиг болон гийгүүлэгчид нь гэр эгнээний голд, хоёр дахь их давтамжтай гийгүүлэгчид нь баруун талын дээд гол хэсэгт байрладаг. Үг болгонд эгшиг ордог учраас бичих үед хоёр гар заавал оролцдог нь маш сайны шинж. Гэтэл Квэрти дээр гэр эгнээнд нь ердөө ганцхан эгшиг бий гээд боддоо (их ухаалаг шийдсэн байгаа биз?). Дворак дээр үнэхээр бичих текстийн дал орчим хувийг гэр эгнээнээс цохидог. Хуруунууд бараг ийш тийш сарвалзахгүйгээр нэг эгнээнээс л пижигнүүлээд байна гэсэн үг шүү дээ. Гар луугаа харж цохидог хүн байвал энэ хуудсыг хэвлэж аваад хайчлаад нааж бас хичээллэж ч болно.

Квэрти болон Дворак цохилт яаж үүсээд хэрхэн тархсан тухай зургаар илэрхийлсэн энэ цомгийг сөхөөд заавал нэг үзээрэй. Шинэ гарч ирсэн ерөнхийлөгч Обамад хүртэл улс даяар дворак хэрэглүүлэх санал тавих талаар өгүүлсэн энэ нийтлэлийг уншаад үзэхэд бас сонирхолтой. Дворак ертөнцөд энэ хүний нөлөө их.

Юникс ертөнц дээр амьдардаг хүмүүс гарыг солихдоо X сервер ажиллаж байгаа бол:

setxkbmap dvorak
X сервергүй тэрминал дээр бол:
loadkeys dvorak
буцаахаар бол:
setxkbmap us
loadkeys us
Хэрэв зөвхөн эмаксийн нэг буфер дээр хичээллэмээр байгаа бол:
Ctrl-\ english-dvorak 
гээд энтер дарахад зөвхөн уг буфер дээр гарын байрлал дворак болох болно.

Ингээд цохиод байж дээ!

2010/06/14

Нууц л бол нууц

Самуурахаар олон мэдээлэл дунд санаж байх зориулалтаар howto-XXX гэсэн баахан файлыг энд байрлуулж байсан тухай өмнө нь энд үнсэх тэрлэл дээр сараачиж байсан даа. Тэнд нууцлалтай холбоотой хоёр төрлийн заавар хадгалагдсан байгаа юм. Нэг нь openssl, нөгөөх нь gpg ашиглах тухай. Гэлээ ч, үнэхээр чухал бичиг баримтаа нууцлах үед энэ хоёр заавраа өмнөө дэлгэж байгаад аль нэгийг нь сонгодог байв. Нууцалчихаад нууцлаагүй хувилбараа бас устгана. Устгахгүй мартаад орхичихвол урвагч болоод явчихна даа. За ямар ч байсан нэг шувуу нэг сүвлэдэг төмөр олоод далд оруулах газраа олж ядна гэсэн утга бүхий ардын үг байдаг даа, тэрүүн шиг нэг хүн муулж бичсэн файлаа далд нууцлах гэж жижигхэн төвөг болдог байв.

Гэхдээ бас нэг арга бий ажээ. Тэр нь gpg ашигласан эмаксийн нэг горим. Нэр нь EasyPG. Хувилбар 23 аас эхлээд өөрт нь агуулагдсан байдаг юм байна. Хамгийн сайхан нь нууцлах файлынхаа толгойд ганцхан мөр оруулаад л болох нь тэр:


"my_key_email@foo.org" ийн оронд өөрийнхөө gpg дээр үүсгэсэн түлхүүрийнхээ нэрийг өгөөд л болно.

Ингээд та файлаа бичиж дуусаад хадгалаад (*.gpg өргөтгөлтэй) хаах юм бол уг файл тань gpg дээрх таны түлхүүрээр нууцлалын хувиргалт хийгээд дискэн дээр хадгалагдчихна. Эмаксаар буцаагаад нээхээр танаас буцааж хөрвүүлэх түлхүүрийн тань нууц үгийг асуугаад энгийн файл шиг өмнө тань дэлгэж харуулах бөгөөд энэ нь тухайн үедээ санах ойд л задаргаатай байх юм. Хм,, тэгэхээр буузанд байгаа нууц мөнгийг ууцанд байгаа нууц цүүгээр олох нь дээ.. Мөн шавж өгвөө :)

2010/06/10

Сериал портоор файл солилцох

Crosspost: http://embeddedsystem-mn.blogspot.com/2010/06/blog-post.html

Сүүлийн хэдэн хоног хамаг цагаа оцон шувуу үйлдлийн системтэй Artila PAC-5010 хэмээх ARM9 эмбэддэд хавтантай ноцолдож өнгөрөөв. Сэриал портоор (монголчууд COM порт гэж яриад заншсан болохоос биш жинхэнэ нэр нь UART/RS232 юм) холбогдоод шууд бүрхүүл рүү нь хандаж болдог аж. Ингэж холбогдон хавтангаа тохируулах явцад өөрийн төмрөөс хэдэн ширхэг файл хавтан уруугаа хуулах хэрэгтэй болов. Энэ тохиолдолд хамгийн амархан арга нь хавтангаа сүлжээнд холбоод FTP/SSH ашиглан хуулах юм. Харамсалтай нь ойр хавьд илүү switch байгаагүй тул сэриал портоор файлаа зөөхөөс өөр аргагүйд хүрэв. Ингээд Гүүгл ахаас асуугаад kermit гэж програм байдгийг мэдэж авлаа. Энэ програмыг 80 аад оны дундуур хоорондоо хол орших төмрүүдийг утасны сүлжээ ашиглан модемоор холбож хоорондоо файл солилцоход ашигладаг байжээ. Одоо бол эмбэддэд систэм уруу сэриал портоор файл солилцоход л ашигладаг юм байна. За ингээд kermit ашиглан хэрхэн файл хуулах талаар бичье: Эхлээд хэрэглэгчийн үндсэн хавтас дотор (эмбэддэд хавтан болон өөрийн төмөр дээр тус тус) .kermrc файл үүсгээд доорх текстийг хуулаад хадгалаарай.

set line /dev/ttyS0
set speed 115200
set carrier-watch off
set handshake none
set flow-control none
robust
set file type bin
set file name lit
set rec pack 1000
set send pack 1000
set window 5
Эхний мөр нь ямар сэриал порт ашиглан холбогдох вэ гэдгийг заана. Би эмбэддэд хавтан дээрээ /dev/ttyS0 ыг харин төмөр дээрээ USB2Serial хувиргагч ашигласан тул /dev/ttyUSB0 гэж тус тус бичсэн. Бусад мөрүүдийг өөрчлөх хэрэггүй. Эмбэддэд хавтангийн бүрхүүл дээр kermit -r гэж бичсэний дараа KERMIT READY TO RECEIVE... гэж гарч ирэнгүүт тэрминал программаа хаагаарай (тэрминал программаа хаахгүй бол сэриал порт чинь чөлөөлөгдөхгүй). Одоо төмөр дээрээ kermit -s filename гэж бичвэл файл тань хавтан руу хуулагдаж эхэлнэ.

Чөтгөрийн зүрхэнд хүрэх замд ...

За надад бол мэргэн цоохор, бусдад бол эрээн цоохор байж болох нэг юм энд сараачаад орхие.

FreeBSD үйлдлийн системийг үүнээс хойш чөтгөр гэж нэрлэе.

За тэгэхээр чөтгөрийн цөмийн эх код нь /usr/src/sys санд байдаг. Цөмийн эх кодоос хайлт хийхдээ хэд хэдэн аргаар хайж болно. Жишээ нь:

find /usr/src/sys -name "*.c"|xargs grep -i 'sockbuf_waste_factor'
grep -R 'sockbuf_waste_factor' /usr/src/sys/*

гэх мэт.
Програм бичихэд цөмийн талбар эсвэл хэрэглэгчийн талбар гэсэн үндсэн ойлголтыг санаж үзэх хэрэгтэй. Хэрэглэгчийн талбарын програмуудын ихэнх нь олон урсгалт биш боловч цөмийн код нь асар төвөгтэй олон урсгалт програм бөгөөд ихэнх хэцүү асуудлууд нь урсгалын загваржилт болон цөмийг илүү параллел болгоход чиглэсэн байдаг.

Хэрэглэгчийн талбарын програм цөмийн хамгаалагдсан эсвэл хамгаалагдаагүй хэсгээс хувьсагч эсвэл утга шууд авах бол sysctl(3) эсвэл kvm(3) интерфэйс ашиглана. Өөрөөр хэлбэл цөмийн хамгаалагдсан өгөгдлийн бүтцийн хувьсагч руу шууд хандаж утга авч болохгүй гэсэн үг юм. Цөм нь хэрэглэгчийн талбараас авч болох утгыг SYSCTL макронууд ашиглан хэрэглэгчийн талбараас авч болохоор гаргаж болно. Мөн цөмийн талбарт програм бичих эсвэл өөрчлөлт хийх, жишээ нь тогтмолууд нэмэх зэрэг зүйлс хийх бол ABI буюу application binary interface болон зохих дүрэм журмыг харгалзан үзэх ёстой.

Цөмийн өгөгдлийн бүтцийг шууд тэр чигээр нь хэрэглэгчийн талбар руу авч болохоор хийж болохгүй. Өөрөөр хэлбэл тийм өгөгдлийн бүтцэд заагч эсвэл тогтмол массив зэргийг зарлаж болохгүй юм. Нэг шалтгаан нь заагч нь 64 бит болон 32 битийн систем дээр хэмжээ нь өөр байдаг явдал юм. Мөн ингэж зарласан тохиолдолд цөмийн хувьсагч руу хэрэглэгчийн програм шууд хандаж цөмийг сүйрүүлэх боломжтой болох юм. Цөмийн заагч болон өгөгдлийн бүтцийг хэрэглэгчийн талбарт шууд авах боломжтойгоор хийх нь ABI-г зөрчиж байгаа явдал юм.

Мөн хэрэглэгчийн санах ойгоос өгөгдлийн бүтэц авах эсвэл хэрэглэгчийн санах ой руу өгөгдлийн бүтэц хуулах бол тийм өгөгдлийн бүтэц дотор аль болох заагч хэрэглэхгүй байх хэрэгтэй. Учир нь цөмийн талбарын заагчийн хэмжээ хэрэглэгчийн талбарын заагчийн хэмжээнээс өөр байх боломжтой. Ингэж өөр байх тохиолдолд 32-бит/64-битийн compat shim-үүд буюу таарамжтай нийцтэй байлгах тохиргоонууд хэрэгтэй болно.

Цөмийн талбарын програмд хувьсагч зарлахдаа санах ойд аль болох бага зай эзлэхээр зарлаж өгөх хэрэгтэй. Жишээ нь:


гэсэн өгөгдлийн бүтэц байя гэж бодоё. Энэ бүтцийг ашиглах үндсэн програмд struct ipfw_port_table_entry *ent гэж зарлан санах ойн талбарт зай гарган өгвөл энэ хувьсагч нь 64 битийн систем дээрх заагчийн хэмжээтэй адил санах ойн хэмжээ эзлэх болно.

64 бит архитектурын гол дутагдал нь 32 битийн архитектуртай харьцуулбал өгөгдөл нь санах ойд 32 битийнхээс илүү хэмжээний зай эзэлдэг (заагчийн хэмжээ, бусад төрлүүд болон тэдгээрийг зэрэгцүүлж адил болгох гэснээс болоод). Ингэснээр өгөгдсөн процессийн санах ойн шаардлагыг ихэсгэж процессорын кэшийн хэрэглээг үр ашигтай ашиглахад сөрөг нөлөө үзүүлж болзошгүй юм.

Цөмийн өгөгдлийн бүтцийг (жишээ нь struct дотор struct байхад тус тусад нь санах ойн талбар зааж өгөхөд санах ойн зайны хувьд үр ашиггүй ашиглагдахаас гадна заагчтай ажиллахад төвөгтэй болно) аль болох цугт нь бүтнээр нь allocate хийх буюу санах ойн талбар зааж өгөх хэрэгтэй. Цугт нь санах ойн талбар хуваарилан зааж өгвөл санах ойн кэшийг үр дүнтэй ашиглахаас гадна өгөгдлийн бүтцийг унших үеийн эзлэх зайг багасгана.

Мөн өгөгдлийн бүтцүүдийг тодорхойлох бэлэн аргууд байдаг, бүх төрлийн list-үүд, queue, hash зэрэг өгөгдлийн бүтцүүдтэй ажиллах макронууд sys/queue.h толгой файлд заагдсан байдаг бөгөөд queue(3) гарын авлагаас уншиж болно.

Бичсэн кодоо style(9)-д дурдсан загварын дагуу хэлбэржүүлэх ёстойг бас мартаж болохгүй юм.

2010/06/07

Чанга бодох

Урьд нь би анх програм бичих дадлагаар нэг байгууллага дээр жил гаран ажиллахдаа нэгэн үзээгүй үзэгдэлтэйгээ учирсан юм. Тэр нь чангаар бодох. Намайг хийх юмаа чадахгүй байгааг минь дааж авсан хүн маань анзаараад нэг өдөр намайг хажуудаа суулгаж байгаад хэрхэн програмчлахыг харуулсан юм. Тэгэхдээ бүх юмыг эхнээс нь эхлээд бичиж эхэлсэн бөгөөд надад тайлбарлаж ярилгүй зөвхөн өөрөө өөртэйгөө ярьж байгаа юм шиг бодлоо чангаар ярьж бичиж үзүүлэв. Нүдний минь өмнө босоод ирж байгаа тэр програм, нөхрийн бодож байгаа бодол хоёр намайг зүгээр л хүлчихсэн мэт хөдөлгөөнгүй хөшиж билээ.

Гэхдээ би энд өөрийгөө хэрхэн програмчилж сурсанаа тоочих гэсэн юм биш ээ. Сурсан ч гэж бас хэлж чадахгүй дээрээ байгаа амьтан. Өмнөх нийтлэлийг тэрлэсний дараа андуудын нэмэрлэсэн үг болон нөхөрсөг мөртлөө ноцтой дарж авсан ам асуулт зэргээс хүч авсаар анхны туршилтын үр дүн тэгээд цаашлах сурах алхмуудын дараа тойрохгүй байх арга үгүй бас нэг алхамтай тулгарсныг чангаар бодохыг зорилоо.

За ямар ч байсан энэ чигээрээ мацаад байвал нохойн дуу ойртож л байна. Бичиж эхлэнэ шүү дээ. Гарын байрлал юу ч гэсэн эмакс дээр бэлдэж авна. Энүүн дээрх сэтгэгдлийн талбай дээр хүүтэй мэтгэлцэж байхдаа түрэгүүдийн бэлдэж авсан гарын байрлал нь дэлхийн хурдан бичлэгийн уралдаанд 14 удаагийн дээд амжилт эвдсэн гэдгийг уншсанаар миний dvorak гарын байрлал уруу орох зам минь эхэлсэн бил ээ. Түрэгүүдийн гарын байрлал нь дворак байрлал дээр үндэслэсэн гэсэн магадлалтай бөгөөд түрэг хэлний шинж чанарыг судлан мөн гарын хурууны үе мөч, шөрмөсний таталцлыг судалсны үр дүнд бүтээсэн гарын байрлал юм. Жинхэнэ улс гэгч нь эх орныхоо хүүхдүүдэд харийн тоглоомоор тоглуулахдаа эх хэл, соёлоо харгалзан үзэж судалж байж тоглуулдагийн сонгодог жишээ энэ бус уу? Үсэгнүүдээ 49 болон 51 хувийн ачааллаар зүүн болон баруун гарт оноож өгсөн нь дворак гарын байрлал бүтээх таван дүрэмнээс зарчмын хувьд нэг их зөрөөгүй мэт. Хүүтэй маргалдаж байхдаа нэг зүйлийг би ухаарсан. Одоо байгаа байрлалууд монгол хүнд зориулсан гарын хуваарилалт биш. Бид зөвхөн том нөлөөтэй улсын л шахсан хоолыг идэж байна. Гарч байгаа ялгадас нь одоогийн улсын минь энэ байдал. Уншигч авхай миний үгнээс улс төрийн бухимдлын үгс холилдож байгаад дургүйцэж магадгүй. Гэхдээ үр хүүхдийнхээ ирээдүй гэж улсаа харахаар ийм байдалд орохоос өөр арга үгүй болдог юм байна. За жолоог зөв зам уруугаа залъя. Бид ямар ч байсан өөрсдийн хэлээ сайн судалж байж товчлуурын хуваарилалт бүтээх ёстой.

Хэл шинжлэлийн зэвсгүүд ашиглаж байгаад хэлэнд их давтагдсан хоёрлосон болон гуравласан эгшиг, үе, гийгүүлэгч, үг гэх мэтийн судалгааг харгалзан үзэж гарын хуваарилалт бүтээж болно. Ингэхийн тулд корпора буюу судлагдах их хэмжээний текст материал бэлдсэн байх шаардлага гардаг. Би энэ тэрлэлийг монгол бичгээрээ бичдэг болтлоо кирил үсэг хэрэглэх бөгөөд удахгүй солигдохын хооронд кирил бичигт тийм судалгаа хийж цаг заваа үрмээргүй байна. Одоогийн дворак байрлалыг латин үсгэнд хэрэглэж, эх монгол бичигтээ цоо шинэ дворак байрлал бүтээхийг хүснэм. Социйн үеийн бичээчдийн гарын хуваарилалт дээр дадлагажиж кирилээр бичиж сурсан ч юмыг гээх амархан шүү дээ!

Монгол сэхээтнүүд энэ асуудал дээр "муу" монгол зангаар залхуурч бүү хаяасай гэж бас бодогдож байх юм. Энэ сэхээтэн гэдгээрээ ирээдүйн монголыг залгамжлах хүмүүсийг хэлсэн болохоос одоогийн дээр гарсан сэхүүн соёлгүйчүүлийг хэлээгүй! Тэдний нүдэнд цэвэр соёлт нарлаг улаанбаатарын гудамж биш харин мөнгө, жийп, архи хүүхэн гэсэн юмс л орой дээр нь ороож байгаа биз.

За тэгээд бэлэн текст одоогоор бидэнд бий бил үү? Байгаа бол тэр нь юникод стандартад заасан тэмдэгтийг ашигласан уу? гэсэн асуултууд хөвөрсөөр. Сүүл орхиц болон нэр үгэнд залгагдах дагаваруудын дунд нь заагладаг тэмдэгтүүд хуруунд илүү ойр байх ёстой ч юм шиг.

Одоогоор байгаагаас гурван гарын байрлалыг би оллоо. Надад гурвуулаа санаанд минь хүрсэнгүй. Эхнийх нь өвөр монголд хэрэглэгдэж байгаа гарын байрлал:

Энэ байрлал нь бараг л латин хуваарилалтыг шууд ашигласан байгаа юм. Тийм болохоор миний хүссэн гарын хуваарилалт биш. Удаах нь Бадрал нөхрийн опенофисд хэрэглэгдэх гарын байрлал:

Бас л өвөр монгол байрлалтай ойролцоо. Нөгөө миний дурдаад байсан онцгой тэмдгүүд харин өөр өөр газар зоогдсон байгааг хоёр гарын байрлалаас ялгаж харж байгаа биз дээ. Ингээд би энэ байрлалыг бас л сонгохыг хүссэнгүй. Адаг сүүлд нь VirtualNodepad хэмээх бүндөүс дээр монгол бичгээр бичиж болдог програмын гарын хуваарилалт:

Энэ хуваарилалтанд нэг содон ялгаа бий. Латин хуваарилалтыг биш харин кирил монгол хуваарилалтыг ашигласан байгаа юм. Энүүн дээр би илүү хурдан бичих магадлалтай боловч энэ хуваарилалтыг хэрэглэхгүй болох шалтгааныг минь та дээд хэсэгт уншсан даа.

Бас нэг сонирхолтой анзаарагдсан зүйл гэвэл энэ гурван зургийн файлуудыг нэрлэсэн нэрүүд юм. uighur.jpg, KeyMonScr1.png, hudammon.jpg. Өвөр монголын гарын хуваарилалтыг герман нөхрийн вэбээс олсон санагдаж байна, тийм болохоор uighur гэж нэрлэсэнг тэгсгээд өнгөрөөчихөе. Бадрал нөхөр Монгол Скрипт нэрийг сонгож. Бүндөүс нөхдүүд худам монгол нэрийг сонгосон байх юм. Гэтэл би гэж бас нэг юм зохиоё гээд галзуураад байдаг. Бадрал нөхрийн нэр сонголт илүү оносон гэж би бодож байна. За тэгж байгаад нэр ороод ирэх байх аа. Файлын л нэр шүү дээ ямар сүртэй юм гэж та бодож байна уу? Харин тийм ээ, би ч гэсэн бас тэгж бодож байна :)

2010/05/31

Хоол болтол шийр зугаа, хувьсгал болтол үг зугаа

Уншигч авхай та гарчиг дээрх "хувьсгал болтол үг зугаа" гэж сонссон бил үү гэж эргэлзэж байгаа биз? :) Байхгүй л дээ, зохиочихсон юм. Зохиохдоо би эх оронд минь болж байгаа муу муухайг арилгах хувьсгал удахгүй гарна гэж зөгнөж бичсэн юм. Амны билгээс ашдын билэг, ардын хүслээс алдарт хувьсгал гээд л…

Сүүлийн хэдэн хоногт эх хэлээрээ энэ төмөр дээр тэрлэдэг болох гэж сажилж байхдаа сайн галзуунуудын ачаар сав дүүрэн юм хурааж сууна. Ингэх зуурт эхний ээлжинд тулгардаг нэг асуулт тантай ч гэсэн талын таван толгой дээр тааралдаж болзошгүй болжээ. Тэр нь "Би энэ эх монгол бичгээ мэддэг бил үү?"

Бүүвэй гуай нэг ТВ дээрх ярилцлагандаа "Зургаахан цагийн дотор сурчихаж болох бичиг шүү дээ" гэж хэлж байна. Гайхамшигтай. Би зургаан цагт биш юмаа гэхэд жаран цагийг зарахад бэлэн байна (гуравхан хоног). Ингээд эх бичгээ "дахин" сурах аянд гарав аа би.

Энэ бүсгүйн энэ болон тэр хичээлээс эхлэхэд гэмгүй гэж бодож байна. Ахмадынхаа үгийг хичээнгүйлэн сонслоо. Үүнийг уншиж урам зоригоо сэргээв. Энэ сайхан дүрмийн номыг сонирхолтой энэ хаягнаас олж олзуурхлаа. Эрхэм хүндэт багшийг мэддэггүй хүн монголд байхгүй билээ. Багшийн сайхан номыг ачтай нэгэн аниа зааж өгч байна. Энэ эгчид уншиж, цээжилж, бичих сайхан зүйлс бас байдаг юм байна.

Энэ бүхний эцэст эх бичгээ хэрэглэх хүсэл улам их бадарсныг яана. Сайн ирээдүйгээ угтан сайхан бэлдмээр санагдаж байна. Дээрд заларсан бүдүүн дарга нар бүгдийг шийддэг юм чинь наадах чинь бүтэхгүй ээ гэж бодогдож магадгүй. Тэд нар удахгүй алга болчих юм шиг санагдаад байгаа юм. Тийм болохоор тэр талаар ерөөсөө санаа зовсонгүй. Тэр болтол эх хэлээ сурчихсан биччихсэн тэгээд дээрээс нь тэд нарын мэдэхгүй бичгээр харилцчихсан сууя л даа.

Сайн хүмүүсийн буянаар овоо хэдэн сурах бичгийн сурвалж хураагдсаныг энд нэгтгэж жагсаав. Зарим нь файл хуваалцдаг сервер дээр байрлаж байгаа болохоор ямар нэгэн шалтгаанаар хүрэлцэхгүй байх магадлалтайг анхаарна уу

2010/05/26

Монгол бичгийн дэмжилт: Эхний Алхам

Гацан нөхөртэй хамтран блогоо Монгол бичгээрээ давхар хөтөлдөг баатар болсон чинь Монгол бичгийг маань Майкрософт ахын Цонх л (Uniscribe энжайн) ганцаараа дэмждэг аж. Нөгөө магтан дуулаад байдаг нээлттэй эхийн Оцон Шувуу, хазсан алимны Ирвэс аль аль нь Монгол бичгийг дэмждэггүй юм байна. Уг нь Монгол үсэг маань Уникодод ерээд оны сүүлээр орсноос хойш арваад жил өнгөрч байгаа юм уу даа. Энэ хугацаанд Бадрал нөхрийн ОпенОффисд Монгол бичгийг дэмжүүлэх гэсэн оролдлогоос (ОпенОффис албан ёсоор Монгол бичгийг дэмжихгүй байгаа, зөвхөн Бадралын хөрвүүлсэн хувилбар л дэмжинэ) өөр дорвитой ажил хийгдээгүй бололтой. За тэгээд Монгол бичгээ бусад үйлдлийн системд хэрхэн дэмжүүлэх талаар хэдэн хоног судлаад Pango болон ICU гэж хоёр энжайн олов. Энэ хоёрт дэмжлэг оруулчихвал Гүүгл болон Хазсан алимны бүтээгдэхүүнүүд, GTK ашигласан программууд (Gnome, Галт үнэг, Тагтаа гэх мэт) болон ОпенОффис дээр Монгол бичгээр бичиж болох юм байна. Тиймээс эхний ээлжид Pango-г судалж Монгол бичгийг дэмжүүлж үзэв. http://www.babelstone.co.uk/Test/Mongolian.html дээр байгаа текст нэг иймэрхүү харагдаж байна: Энэ дэмжлэгээ албан ёсоор Pango-д оруулчихвал Gnome дээр удахгүй Монгол бичгээр бичиж болдог болно. Нэмэлт: Энэ эхний хувилбар тул зарим нэгэн тэмдэгтийг буруу дүрсэлж байгаа. Мөн тэр MVS-ыг (Mongolian Vowel Seperator) хоосон зайгаар зурж үзүүлэх хэрэгтэй.

"Фриц хайрцаг"-тай танилцсан минь

Гэрт байсан утасгүй сүлжээ бүхий рүүтэрээ хүнд өгөх болсон тул шинийг авах шаардлага гарлаа. Нэгэнт авч байгаагийнх арай сүүлийн үеийн дөнгүүр юм авах санаатай eBay-с хайж байтал хэвлэгч болон диск залгаж болдог ASUS-ийн боломжийн юм гарч ирэв. Захиалах гээд үзтэл хүргэлтийн зардалтайгаа нийлээд овоо хэдэн ногоон болж байна.

Ингээд хүн үнэтэй юм авахынхаа өмнө хэсэг тээнэгэлздэг шиг жаахан суув. Юмыг яаж мэдэхэв гээд юм асуух бүрд мэдэж байдаг, надаас илүү олон оймс элээсэн "нөгөө" хүнээсээ асуутал бас л мэдэж байх юм. Нөгөө хүн миний авах гээд байгаа рүүтэрт:
- NAS руу зөвхөн FTP ашиглаж ханддаг
- openwrt дэмждэггүй юм байна
гэсэн 2 сул тал байгааг хэлээд програмч хүний гарын доор байхаар нэг рүүтэр санал болгосон нь Фриц хайрцаг байсан юм.

Дэлхийн дайны үед герман цэргүүдийг оросууд "фрийцүүд" гэдэг байсныг бодоход ямар ч байсан германы эд бололтой. За тэгээд боломжуудыг нь үзээд ам ангайн шууд л захиалчихлаа. Хамаатны ах германаас ирэх гэж байсан болохоор хүргэлтийн зардал ч хэмнэгдэв.

Боломжуудаас дурдвал:
- Өөртөө ADSL модемтой
- 4 LAN, WLAN
- DECT салгуу утастай хоршуулан хэрэглэх боломжтой
- Суурин утасны шугамаа залгаад автомат хариулагч, факсын машин болгон ашигладаг
- DECT утсаа VoIP болон суурин утасны аль алинд нь ашиглах боломжтой
- Нэг USB залгуурт нь салаалагч залгаад 9 хүртэлх тооны хэвлэгч, татагч (scanner), диск залгадаг
- Bittorrent програм суулгаад тасралтгүйгээр юм татдаг
- Хамгийн гол нь линүкс үйлдлийн системтэй байлаа.

Ирсэн даруйд нь задлаад залгатал хамгийн эхний асуудалтайгаа тулгарав. Ам ангайж байхдаа герман болон олон улсын гэсэн ялгаатай 2 хувилбар байсныг нь огт анзааралгүй герман хувилбарыг нь авчихаж. Аз дутахад одоогоор англи хэл рүү шилжүүлэх боломжгүй аж. За энэ ч яахав, Гүүгл ах асуудлыг шийдээд өгнө биз.

Ингээд SkyCC DSL тохиргоогоо хийн холбогдох гэтэл хариу алга. Залгуурынх нь ч учрыг олж чаддаггүй. Нөгөө хүнээ зовоон шалгаатал шаардлагатай мэдээллүүдийг эндээс олж өгөв. Тэгээд баахан ухаж ухаж Германд ADSL -ийн Annex B хувилбарыг ашигладаг, бусад улсад Annex A -г ашигладаг гэж мэдэв. Нөхдүүд фриц хайрцагны Annex B -тэй DSL програмыг нь Annex A болгож өөрчлөөд ашигладаг аж. Би ч бас Annex A руу шилжүүллээ. Бас л байдаггүй. Энд тэндээс юм үзэж байхдаа Freetz -г олж мэдээд рүүтэрийнхээ програмуудыг өөрчилж эхэллээ. Интернэтэд бас л холбогдож чаддаггүй. Ингэсээр нөгөө хүний зөвлөснөөр SkyCC DSL модемоо үзтэл ADSL биш SDSL байх нь тэр. Ингээд өөрийн SDSL модемоо рүүтэр рүүгээ давхар залгахаас өөр аргагүй болов.

Хэвлэгч болон дискээ залгаад шалгатал болж байна. Bittorrent -р баахан кино, тоглоом татав. Тэгээд бас яаж зүгээр байхав гээд факс, автомат хариулагч тохируулах гэж оролдлоо. Рүүтэр рүүгээ суурин утасны шугамаа бас суурин утасны аппаратаа холбоод гадагш дуудлага хийтэл болоод харин гаднаас дуудлага хийхээр авагдаад л тасраад байх юм. Фриц хайрцаг маань дугаар илгээхгүй дуудлагатай харьцахгүй гэж байгаа юм уу гэж бодоод суурин утсандаа дугаар илрүүлэх үйлчилгээ хийлгэв. Бас л байдаггүй. Ингээд эцсийн бүлэгт суурин утасны шугаманд бурууг өгөхөөс өөр аргагүй болов. Учир нь фриц хайрцаггүйгээр манай утасны дугаар илрүүлэгч 30 орчим дуудлаганд 1 удаа л ажиллах юм. Ажиллахгүй ч биш, ажиллах ч биш ёстой 2-ын хооронд. Гайхаад асуутал Цахилгаан холбоо ХХК-ий лавлах нь манай утасны аппаратанд бурууг өгөөд утсаа шидчихлээ. Ингээд мухардаж факс, автомат хариулагч шонгийн мод болов.

Хэсэг хугацааны дараа доторх ADSL модемыг нь шалгаж үзэхээр Micom DSL -тэй газар иртэл ажиллахаар барахгүй факс, автомат хариулагч нь ч болж байна. Micom ADSL2+ Annex M -ийг ашигладаг юм байна.

Ингээд фриц хайрцагтай хэрхэн бүтэлгүй бүтэлтэй танилцсан түүхээ өндөрлөе.

Ойрын ирээдүйд энэ хайрцгийг ашиглан гэрийнхээ цахилгаан хэрэгслүүдийг удирддаг юм хийнээ. Түлхүүрээ мартчихвал гэр рүүгээ утасдаад DTMF код илгээхэд хаалга онгойх жишээтэй. Эсвэл галын дохиолол идэвхижвэл фриц хайрцаг маань над руу утасдаад "гал" гэж хэлдэг байхаар ч юм уу.

2010/05/20

Мартаж болшгүй соёл

Сүүлийн хэдэн өдрүүдэд энэ бас энэ, тэгээд үүнийг дараа нь түүнийг гэх мэтчилэн нийтлэлүүдийг унших бүр багадаа "чаддаг" байсан монгол бичгээ балбадаг төмөр дээрээ хэрэглэх хүсэл зориг удаан дарсан шампанскийг уулын уруу өнхрүүлж байгаад задалсан мэт зад татан төрөв. Унтан ухантан умартаж байх хооронд минь улс түмэн юу амжуулж байдгийг хайж хэсэг суув, бас харж хэсэг бахдав. Сайн өвөг дээдсээс саяхан хүртэл уламжлагдан ирсэн соёлт ганган босоо бичигтээ санаа сэтгэлээ болон сачийгаа сунаж тасартал зориулахаар шийдлээ.

Ингэж хөөрч догдолсон би бээр нэрээ бичиж нийтэд зарлахаар шийдээд "алив аваад ир, аянга буулгаж буй мэт алдарт бичгээрээ зулайнаас эхлээд өлмий хүртлээ алдаа муруйгүй алдлаад өгье" гэж ирээд л бичих мөчид хүрлээ. Юникод гэгч ертөнц дээрх буянтны ачаар юунд ч торолгүй монгол бичгийнхээ үсэг бүрийн цахим дугаартай дурайсан жагсаалт оллоо. Галт үнэг дээр үсэг нь харуулагдсангүй. Гүйж хайж байгаад CODE2000.TTF үсгийн маяг суулгаж аваад харж хэсэг суув. Мэдээж галт үнэг дээр Контрол товч дарж байгаад хулганы дамраар үсгийн хэмжээг томруулж харж болдог ч латин үсэгнүүд нь хамт томроод хамарнаас минь том болчихдог юм байна. Нэмэлт багана байгаад тэр дотор нь уг үсгийг зураг болгож харуулбал үсгийн маяг суулгаагүй хүнд ч гэсэн үзэгдчихмээр амар юм даа гэсэн бодол ажил дээр юм бодож байгаа хүний дүр үзүүлэн унтаж байх зуур сэрүүн зүүдэнд минь сэв гээд ороод ирлээ. Ингээд нуухаа арилгаад уг хүснэгтийг зургаар харуулсан баганатай болгож хийе гэж бодлоо. Ингэхийн тулд үсэг бүрээр нь зураг үүсгэнэ, багана нэмж тэнд нь зургаа оруулаад вэб болгож экпортлоно гэж бодоход амар ч яаж хийх вэ гэхээр янз бүрийн л арга толгойд орж ирэх байх. Зарим нь жижигхэн бүрхүүлийн програм бичнэ, зарим нь арван найз уруугаа утастаад арван таваар нь хувааж аваад гараараа хувиргаж бичээд буцааж нийлүүлэх ( энэ миний толгойд орж ирсэн анхны бодол ), эсвэл эклипс гэгч дээр жаава мастерууд энд тэндгүй балбаад бэлэн болгочихож ч бас чадах байх. Гэвч эмакс гэгч засварлагч дээр энэ зэргийн юмыг хурууны үзүүрээр хийж болдгийг мэддэггүй нэгэнд нь таниулж, мэддэг нэгэнд нь шоологдохоор гээд хийх алхамаа дүрс бичлэг болгон нэг, хоёр мөн гурав таслан бэлтгэж тавив.

Зорилго бол тодорхой: Эндээс хүснэгтийг нь хуулж аваад, нэмэлт багана үүсгээд, тэнд нь зураг үүсгэж холбож оруулаад, буцаагаад вэб болгож экспортлох. Хийх алхам бүрээ todo гэсэн буферт жагсааж байгаад, гүйцэтгэсэн алхамаа тус бүрд нь чагталж байгааг минь анзаарна биз ээ. Гурав таслах хоёр шалтгаан байлаа. Нэгдүгээр андын зөвлөснөөр зуун мегагаас дээш дүрс бичлэг бүү үйлд, хоёрдугаарт гарын макрогоор бүрхүүлийн тушаал дуудсан бол урт файлд удаан үйлчилж харагдах бөгөөд энэ нь дүрс бичлэгт гацсан юм шиг гөлийж харагдах нь тоогүй санагдсан тул эхний хэдэн мөрөнд ажиллуулж харуулаад дүрс бичлэгээ зогсоон гүйцээж хийчихээд цааш нь үргэлжлүүлж хийв.

Хэрэглэсэн зэвсэг гэвээс: convert гэж imageMagick-н нэг бүрэлдэхүүн тушаал, эмакс болон түүний org горим.

Хэтийн төлөв: Монгол бичгээрээ тэрлэдэг болтлоо тийчлэнэ.

Мартаж болшгүй соёл!

2010/05/14

Аз олз биз?

Энэ өдөр ёстой азтай өдөр байлаа. Учир нь би их том олзтой байв. Яагаад гэвэл олон жил хайж байсан зүйлээ оллоо. Тээр жилийн намар юм даг, тэнэж яваад нэгэн цэцэрлэгийн танилцуулах самбарт хүүхдэд хориглох долоон зүйл гэдгээс эдүгээ миний бөндгөрт "өнгөнд бүү гялбуул, амттанд буу умбуул, улай бүү үзүүл" гэсэн гурван мөр нь л үлдсэн байв. Ингээд энэ өдөр гэнэт тэр долоон мөрийг гүйцээх хүсэл төрөөд шарсан махыг анддаггүй шар зурхайч гүүгл гэгчээс асуув. Гурвууланг нь бичээд хайсан чинь гүүгл гуай нүдээ жартайлгаж байгаа хэлж байна "Хүү минь арай их юм нэхээд байгаа юм биш үү?" гэж. Тэгэхээр нь ганцхан "Өнгөнд бүү гялбуул" гээд ахиад нэг асуув. Гүүгл гуай нэг л сэжигтэй харж байснаа "За хүү минь, миний уншсан ерэн есөн номон дотроос хавтасгүй ганц дотор л наад мөр чинь олдлоо" гэв. Ингээд олдсон тэр ганц хуудсыг нээгээд харсан чинь ёстой буруу зөвгүй бичсэн текстэн дотор уг мөр маань байж байх нь тэр. Гэвч долуулаа биш дөрөв нь байж байлаа. Тэгээд цааш нь уг хуудсыг жаахан гүйлгэж харлаа. Үг үсэг нь гээгдэж юмуу эсвэл өөр үсгээр орлуулагдсан, бүр сонин хачин тэмдэг орлуулагдсан гэх мэт шинж чанараар нь харж байгаад сонингоос үсэг таньдаг програмаар татаж авсан болох нь мэдэгдлээ. Энэ нь "Нийслэлийн сонин бичиг" хэмээх сонины мянга есөн зуун ерэн оны долоон сарын хорин дөрвөнд гарсан дугаарын "Хүмүүжүүлэх арга барилаас" гэсэн нийтлэл байв. Сонингийн хуудаснаас шууд татсан болохоор баганы текст энд тэндгүй тарж солигдсон, тасарч салсан байхаас гадна олон үгийг буруу таньж, бас буруу орлуулсан байв. Би хэсэг өөрөө тайлж уншиж байснаа сонирхол төрж эмакс уруугаа оруулж байгаад цэгцэлж эхлэв. Хоёр цаг орчим оролдсоны эцэст дараах бичлэгийг бэлэн болголоо. Чадлынхаа хэрээр утга найруулгыг нь зөв сэргээх гэж оролдсон бөгөөд утга найруулгын алдаа байх аваас, эсвэл уг нийтлэлийг уншиж байсан хүн байгаад алдаа эндэгдэл олсон бол засаж өгнө байх гэж найдаж байна. Энэ нийтлэлийг уншиж байхдаа цаг хугацаагаар ухран аялаж байгаа мэт сайхан сэтгэгдэл төрснийг нуух юун. Ялангуяа миний сонсож байгаагүй ардын зүйр үгс аманд бурам мэт орж байсныг бас ярих юун. Ингээд азаар олдсон олзоо хуваая.

Нийслэлийн сонин бичиг 1990-07-24 №5796

Хүмүүжүүлэх арга барилаас

Одоо манай улсын нийт хүн амын 44 хувийг 16 хүртэлх насны хүүхэд багачууд эзэлж байгаа бөгөөд эднээс алслагдсан хот айлын хүүхдийг оролцуулалгүйгээр яслид хамрагдах хүүхдийн 90 шахам хувь, цэцэрлэгт хамрагдах хүүхдийн 70 гаруй хувь нь гэр орондоо өсч бойжиж байна.

Манай 18—45 насны эмэгтэйчүүдийи 6 хүн тутмын 1 нь хамрагдсан хүн ам зүйн судалгаанаас үзэхэд тэдний 20-иод хувь нь 18—19 насандаа хүүхэд төрүүлсэн байна. Энэ нь харьцангуй эрт төрөлт бөгөөд манай улсын гэр бүлийн тулах багана болсон эцэг эхчүүд залуужиж байгаагийн тодорхой баримт юм. Энэ бүхэн хүүхдийг гэр бүлд өсгөн хүмүүжүүлэх шинжлэх ухааны үндэстэй арга зүйг боловсруулах, залуу эцэг эхчүүдэд сурган хүмүүжүүлэх ухааны анхны мэдэгдэхүүн эзэмшүүлэх бүх нийтийн сургалт явуулах зайлшгүй шаардлагатайг харуулж байна.

Бүх нийтийн сургалтыг олон сарын турш үр хүүхдээ гэр орондоо сурган хүмүүжүүлж ирсэн ардынхаа баялаг өв сан, туршлагад тулгуурлаж, орчин үеийн сурган хүмүүжүүлэх сэтгэлзүй, социологийн шинжлэх ухааны арга, хүмүүжлийн бусад хүчин зүйлтэй нягт хослуулан явуулах нь зүйтэй юм. Тэгвэл бид энэ удаа "гэрийн сургуулийн" хүмүүжлийн уламжлал буюу ардын сурган хүмүүжүүлэх зүйн дэвшилт зарим өв сангаас товч тайлбарлан танилцуулъя. Энэ уламжлал ардын аман зохиол, сургаал билгийн сан хөмрөгт хадгалагдан үлджээ.

Гэр бүл болох үүрэг хариуцлагыг юу гэж үздэг байв?

Монголын ард түмэн эртнээс нааш гэр бүл болох явдлыг "төрдөө өрх, түмэндээ үр нэмэх" хүндтэй үйл хэрэг гэж бэлгэшээн дээдэлж, найр хурим хийдэг нь ард олонд ёс төртэй тунхаглан зарлаж буй хэрэг юм. Тэгээд ч айл өрхийг улсын үндэс гэж үзээд "улсаа хөгжүүлье гэвэл өрх гэрээ өөд татаж, ҮР хүүхдээ хүмүүжүүл" гэж сургасаар ирсэн. Аав ээжийн асрамж халамжаас гарч, туурга тусгаарлан айл өрх додомдож үр хүүхэдтэй болоод "төрөх гэдэг төрийн хэрэг, төрхгүй гэдэг эрүүгийн хэрэг" гэж эцэг эхийн үүрэг хариуцлагыг төрийн хэмжээнд хүртэл өндөрт тавьж, ёс журамтай амьдрахыг сургадаг байна. Үүнийг сургаал билгийн зохиолд батлахдаа "үр хүүхдийг ачлан өсгөхийн учир хэмээвээс манай монгол үндэс юугаа бат бэхлэн хожим хожмын олон өдөр улс гэрээ мандуулахын сурвалж" гэж өгүүлсэн байдаг.

Хүүхдийг хүмүүжүүлэх үүрэг зорилгоо яаж ухамсарлаж байв?

Хүүхэд биологийн хувьд хүний удамшлын иж бүрэн шинж төлөвийг өвлөн төрдөг боловч хүн болох чанарыг өөрөө бие дааж хөгжүүлэх чадваргүй байдаг. Тиймээс тэр чадварыг хүүхдэд багаас нь гэр бүлийн дотор эцэг эхчүүд төлөвшүүлэх учиртайг ард түмэн "бие нь төрмөл, санаа нь таримал", "хүнии хүчинд (орчинд) хүн болдог юм шүү" гэсэн зүйр цэцэн үгээр тодорхойлж иржээ. Зарим муу эх, хүүхэд төрүүлэхийг урьтал болгоод өсгөж хүмүүжүүлэх ажлыг цалгардуулж, хүүхдээ багаас нь хүмүүжүүлж чадаагүйгээс ясли, цэцэрлэгийн асрагч хүмүүжүүлэгчид рүү чихэж "төрүүлснээс билгийн биеийг нь төрүүлээгүй" гэдгээр шалтаг зааж, хүн хүмүүжүүлэх үүргээс өөрийгөө чөлөөлөх гэж оролддог, эсвэл хүүхдээ хэт эрхлүүлэн "тосон дотор умбаж, торгон дотор шунгаж" өсгөснөөс эцэстээ зан төлөв нь эвдэрч, хэр баргийн юм тоодоггүй, бусдын үгийг дуулдаггүй, буруу зуршилтай хүн болгодог байна. Тийм эцэг эх "буруу хүмүүжсэн хүүхэд бухын хүзүүнээс бүдүүн болдгийг" үзэж, эцэстээ "өнгөрсөн бороонд цув нөмрөв" гэгчээр яаж ч хүмүүжүүлэх гэж оролдоод дийлэхээ больж, "гэм нь урдаа гэмшил нь хойноо" гэдгийг биеэр амсдаг. Ард түмэн хүүхдэд тавих хайр халамж хязгааргүй, харин энхрийлэл хязгаартай байх ёстой, тиймээс "хайраа дотроо байлгаж, халаа гаднаа үзүүлж явбал" эндэгдэлд ордоггүй гэсэн зарчим баримталж иржээ.

Хүмүүжүүлэх орчныг яаж бүрдүүлж байв?

Ардын сурган хүмүүжүүлэх зүй "эрүүл биед саруул ухаан оршдог" гэдгийг урьтал болгохдоо үүнийг дан биетэй хүнд төдийгүй, давхар биетэй эхчүүдэд бас хамааруулдаг аж. Тийм учраас жирэмсэн эхчүүдийг ихэд хүндэтгэн хүн бүр халамж тавьж явах, суух, хэвтэхэд нь тусалж, найрсаг харьцаж сэтгэл санаагий нь тайван байлгах, айж эмээж цочихоос болгоомжилж улай үхдэл үзүүлэхгүй байхыг хичээхээс гадна хоол ундны дэг журам сахиулдаг байв. Энэ нь нэг ёсондоо тэр тулгар эхийг төдийгүй, төрөх үр хүүхдийнх нь эрүүл мэнд, хувь заяаг бодолцсон хэрэг юм. Ард түмэн хүүхдийг сэрүүвтэр орчинд нэхий юм уу, борог (ширүүвтэр) даавуу зарим нутагт хөх бууц дээр тосч авдаг заншилтай байв.

Төрсөн хүүхдийг 3 хонуулаад голцуу эх барьсан ээж, хар цай юм уу, цийдмээр угааж гурван бүст манцуйд өлгийдөж бэлгэ дэмбэрэлтэй нэр өгдөг заншилтай байв. Эдгээр ёс үйлдлээс гадна гэр бүлийн доторх өөр хоорондын эвсэг найрсаг, эелдэг зан харьцааг хүүхдийн цаашдын хүмүүжлийн зөв орчин гэж үздэг байжээ. Тиймээс "зөөлөнд эе зөв, зөвд шударга зөв" гэх буюу "зангийн зөөлөн нь, үгний цөөн нь" гэж хэлэлцдэг байна. Гэхдээ энд "зөөлөн зан" гэдгийг "үг зөөлөн үйл хатуу" буюу нөгөө "хайраа дотроо халаа гаднаа" гэдэг зарчимтайгаа холбон, эв эеийг хослуулан харьцах утгаар хэлсэн үг гэж ойлгогдож байна. Манай ард түмэн найрсаг амьдралыг насны жаргал гэж тооцоод "уцаар ихтийн хараах, ухаан муутын аашлахыг" үзэн ядаж "хээр алаг эхээс шийр алаг хүү төрнө", "үлгэргүй эхээс ичгүүргүй хүү" гэх юм уу, "хараалчийн хүү хараалч, худалчийн хүү худалч" гэж сургадаг нь эх эцэг эвсэг биш, хүмүүжлийн доголдолтой ахул хүүхэд нь мөн тийм уур уцаартай ааш араншинтай, муу зуршилтай хүн болно гэж үздэгийн баримт юм. "Гэр зуур эвээ, хот зуур малаа хичээж явахыг" чухалчилдаг энэ санааг ардын сургаал билгийн зохиолоос бүр ч тодорхой үзэж болно. "Ах дүүдээ ая тал сахигч, гэргий хүүхдээ тэтгэн чадагч, гэнэдэж буруу үг үл хэлэгч, уур унтуугүй" эцэг байх гэх юм уу, "ачит аав ээжээ машид хүндэтгэн ах дүү лүгээ зохицон найрамдаж, гэр орноо цэвэрлэн засагч" эх байх нь бусдад нэр хүндтэй нөлөөтэй байхын шинж гэж заасан нь үнэндээ гэр бүлийн доторх хүмүүжүүлэх орчинг тодорхойлсон хэрэг юм.

Гэр бүлийн ийм зан харьцаанаас гадна хүүхдийн еөрсдөд нь тавих анхаарал хангамжийг оруулдаг байжээ. Ард түмэн хэтэрхий хангалуун амьдрал хүүхдийн зан чанарыг эвдэнэ гэж үздэгээс "гашуунаар бүү тэтгэ, амттанаар бүү цатга. Өнгөнд бүү гялбуул, тансагт бүү умбуул" гэж сургадгаас тодорхой.

Хүүхдийг юунд сургаж хүмүүжүүлэхийг эрхэмлэдэг байв?

Ардын ерөөлд "эр хүний 10 эрдэмтэн болохыг бэлгэддэг" нь зөвхөн хөвгүүдийг төдийгүй, охидыг ч хүн болгон төлөвшүүлэх, тал бүрийн боловсролтой болгох гэж "гүн ухааны үүднээс боловсруулсан" ( Д. Дашжамц) үв тэгш хүмүүжлийн ерөнхий хөтөлбөр юм. Номд мэргэн (оюун ухааны), үйлэнд уран (хөдөлмөрийн), үгэнд цэцэн(хэл ярианы), нойронд сэргэг, дайнд баатар, далайд усч(бие бялдар, зориг хатуужлын), хуримд цовоо (гоо зүйн) хуулинд шударга (эрх зүйн), дээдэд зусаргүй, доодод найртай (ёс суртахууны) эдгээр шинж чанарыг эзэмшвэл зохино гэжээ. Хүүхдийг үв тэгш хүмүүжүүлэх энэ монгол сэтгэлгээ нь сурган хүмүүжүүлэгч С. Баясгалангийн үзэж байгаагаар хүний цаашдын төгс төгөлдөр хөгжил (үлэмжийн чанар, зохицол, туйллаг)-д хүрэх эрмэлзэл юм. Тиймээс төгс төгөлдөрт хүрэх арга замыг сургаал билгийн зохиолд заахдаа "эрдмийг утган авах шанага арвин. авсан эрдмийг шүүр мэт эс гоожуулан тосон тогтоох сав арвин. Нэгэнт тогтоосон эрдмийг цогцлон бүрдүүлэх оюун ухаан, цэцэн сэтгэл бөхжихийн хэрээр сониныг хичээх үйл арвин. Үйлийг бүтээх эрдэм бүрдвээс ашдын үйлс арвин" гэж "идэхийн саваас эрдмийн сав"-ынх нь онцлогийг харгалзан үзэх ёстойг зөв зүйтэй нээн үзүүлсэн байна.

Хүүхдийг хэдий үеэс сургаж хүмүүжүүлэхийг эрхэмлэдэг байв?

"Хүүхдийг багаас нь, хүлгийг унаганаас нь" гэдэг зүйр үгт хүмүүжлийн ажлыг нялх үеэс нь эхлэх ёстойг заасан бол "хүн болох хүүхдээсээ, хүлэг болох унаганаасаа" гэсэн тэр нэг зүйр үгт хүмүүжлийн үр дүн эрт илэрч, цаашид төлөвшиж болдгийг хэлсэн нь илт юм. Энэ нь хүүхдийг жирийн нэг хооллож, хоног хугацааг өнгөрүүлснээр аяндаа хүн болохгүй, харин сурган хүмүүжүүлэх ухаалаг, уйгагүй үйл ажиллагааны үр дүнд биелнэ гэсэн шинжлэх ухааны үндэс бүхий дүгнэлттэй зүй ёсоор тохирч байна. Ардын сургаал билигт "чадал тамир бадрах 10 наснаас дээш, чанд зориг эхэлж сургаал авах хомсдох" гэж өгүүлсэн нь хүүхдийг насны бага, цусны шннгэн үеэс нь сурган хүжүүжүүл гэсэн санаа болох нь ойлгомжтой.

Хүүхдийг яаж хүмүүжүүлж ирсэн бэ?

Ард түмэн хүүхдийг бага гэж басдаггүй, эв эеэр харьцаж тодорхой цагийн хуваариар хөхүүлэх, хуурайлж унтуулахыг хүмүүжлийн ач холбогдолтойд тооцдог байжээ. Тиймээс цаг нь болоогүй бол (хэрвээ бие нь зовиуртай л биш бол) хүүхдийг уйлагнах бүрийд хөхүүлэх, гар дээрээ авч бүүвэйлэхийг эрс татгалзаж, харин өлгийд нь хөдөлгөн саатуулахыг урьтал болгодог нь ёс дэгийн хүмүүжилд сургаж буй хэрэг юм. "Охин үйл мэтгэх гэж өдрөөр уйлдаг, хөвгүүн адуу манах гэж үүрээр уйлдаг" гэж ярьдаг нь "уйлж баймааж хүн болдог, майлж баймааж мал болдог" гэсэн үзлийнх нь илрэл юм.

Бүүвэйн жигд зөөлөн займчил, айзам намуун хэмнэл хүүхдийг тайвшруулах, нойрсуулах төдийгүй, эхийн санаа сэтгэлд ч таатай нөлөөлж бие нь тавирч, ангир шар уураг нь саамширдаг гэж эмч, сэтгэлзүйчид бичсэн байдаг нь оргүй үг биш. Эх эцгийн асрамж халамжид байгаа хэрнээ нялх хүүхдийн эндэгдэл нэлээд байгаагийн учир шалтгааныг эмч нар сульдаа, тэжээлийн дутагдал гэж оношилдог байна. Тэгвэл эдгээр өвчний үүслийн нэлээд хувийг хүүхдэд резинэн угж хэтэрхий хөхүүлснээс завьжны булчин суларч, тагнай нь үрэвсэж, хөхөө хөхөж чадахаа болих, хоосон агаар сорсоноос гэдэс нь дүүрэх зэрэг гажиг илэрдэг ажээ. Иймд бүүвэйн дуу бол "хий үгээр хэвтүүлж уран үгээр унтуулах" гэгчээр хүүхдийг тайвшруулах нойрсуулах увдист "эм" учраас "эцэг эхчүүдийн хүүхдээ эрүүл чийрэг өсгөж хүмүүжүүлэх" анхны хичээлийн нэг юм. Хүүхдийг ойр зуурын юм ажиглах чадвар суухын хамт түүний дээрээс (унинаас) эсгий үнэг юм уу, гялгар тоглоом уяж "хараагий нь тогтоохыг" эрмэлздэг нь үнэндээ анхаарлыг нь төвлөрүүлэх арга бөгөөд тэр нь юмыг танин мэдэх ухаарлын үндэс болдог гэсэн шинжлэх ухааны үндэстэй ойлголт юм.

Ард түмэн хүүхдээ багаас нь бүүвэйлж, уран үг, уян дуунд дасгаж сургахаас гадна өхөөрдлийн үгээр баясгаж ирсэн баялаг уламжлалтай. Нэг хоёр авиа хэлж гунганаад ирэхийн цагт эх эцэг, ахмад хүмүүс түүнд нь аль болох эелдгээр "Аль вэ миний хүү", "Эвий минь юу ярьж байгаа юм" гэх зэргээр өхөөрдөж ярихыг эрмэлздэг нь түүний өгүүлэхүйн эрхтэнийг бэхжүүлэх, сонсголыг нь хөгжүүлэх, харилцааны соёлд сургах халамж анхаарал юм. Хэдийгээр хүүхэд ойлгохгүй ч гэсэн өөртэйгээ ялдам харьцаж байгааг мэдэрч инээдэг. Энэ нь түүний сэтгэхүйд нөлөөлж, баяр баясгалан төрүүлдгийг батадгаж байна. Хүүхэд баяр баясгалантай байна гэдэг бол эрүүл чийрэг өсч бойжихын үндэс гэж ард түмэн үздэг. Тэгээд ч суниахад "сурсан болгон сугаар год» гэх, хуруугаа гозолзуулахад "бад байран, бадам хоорон, оо тоорон, отгон мээрэн, чигчий бүүвэй» гэж «тоолж» чигчийгий нь имэрч инээд наад болгодог. Энэ нь тоглоом наадмаар "тоо", үг хэлд сургах арга юм. Цаашид үгийн учир ойлгодог болоод ирэхээр хурууг "Эрдэм дэлхий, хурдан бугай, дундын дунд, захын загал, загасан бүүвэй" гэсэн утга бүхий үгээр "тоолох" юм уу, бүр тоглолт маягийн үг хэллэгэтэй болгодог байна. Тоо ван сургаалдаа "хэлж чадмагц эрхлэх дууг үл гаргана" гэсэн байдаг нь хүүхдийг өхөөрдөж байгаа нь энэ гэж аав ээж нь хэлээ хазаж "тэдэнд хэлгий хазгай үг хэлж болохгүй" гэсэн санаа болой. Ард түмэн хүүхдээ "хэлгий бол ухаан дутмаг" болохын шинж хэмээн үзэж, түүнээс урьдчилан сэргийлэх зорилгоор хэлэхэд бэрхтэй (р, л,б, м) авиа орсон "хар даага, бор даага", "элээ, хэрээ, галуу гурав", "мянган мөнгөн бөмбөг" гэх мэт үгийг олон дахин түргэн хэлүүлж сурган хэлийг нь зүгшрүүлдэг. Энэ нь хүүхдийн нас ахих тутам хялбар дөхмөөс хүнд рүү, хөнгөнөөс бэрх рүү сургах зарчмын дагуу "энэ эргэн дээгүүр эргэлдээд байгаа элээ хэрээ галуу гурав" гэх мэт урт хэллэгтэй өгүүлбэр болгон хэлүүлдэг аж.

Мөн хүүхдийн хэл яриаг хэлбэржүүлэх, үгийн нөөцийг баяжуулах, ой тогтцыг хөгжүүлэхийн тулд утгагүй холбоц болох жороо үг цээжлүүлж, сургадгийн жишээ нь: "монголын модон хүрзэ, хүрээний хүчин начин, начингиин наймал галуу, галууны ган өндөг"… гэх мэт болой. Ингээд хүүхдийн хэл эвлээд зүгширч юмны учир утгыг ойлгон элдвийг асууж (3 насны орчмоос) шалгаагаад ирэхийн үед зугаа үг хэлж, үгэн (аман) тоглоомоор тоглуулдаг нь тэдэнд "гурван үгний учир таниулж, гурвалжин нөхөөсний зүйдэл мэдүүлж" сургах хүмүүжлийн нэг арга хэрэглүүр юм. Тухайлбал, "Өөрийн хүү уйлж байна. Өвөө эмээ саатуулж байна. Бороо бороо орж байна. Ботго тугал төрж байна" гэх мэт юмыг энгийн хүүрнэсэн зугаа үг хэлүүлж байснаа хүүхдийг өсөх тутам "Дунд хуруу олох", "Сүмбэр уул босгох", "Хомхой хуруу барих" мэтийн ёс дэг, зан үйлийг таниулсан харилцаа үгийн хэллэгтэй гар хурууны тоглоом болж "хүндэрдэг" байна.

Зугаа үг цаашдаа хүүхдийн сониучирхан хариулт нэхдэг түм буман "яагаадад" тохирсон мэтгэлцээний маягтай, үлгэрийн хэлбэртэй болдог. Тухайлбал, Дарьганга ардын дунд хэлэлцдэг "Юу бөх (хэцүү) вэ?» гэдэг зугаа үгт - Юу бөх вэ? - Бяруу бөх. Бяруу бөх юм бол мөсөнд яагаад хальтардаг юм бэ? Мөс бөх. Мес бөх юм бол наранд яагаад хайлдаг юм бэ? Нар бөх. Нар бөх юм бол үүлэнд яагаад халхлагддаг юм бэ? Үүл бөх. Үүл бөх юм бол салхинд яагаад, туугддаг юм бэ? Салхи бөх. Салхи бөх юм бол ууланд яагаад хаагддаг юм бэ? Уул бөх. Уул бөх байтлаа оготнод яагаад нүхлүүлдэг юм бэ? Оготно бөх. Оготно бөх юм бол үнэгэнд яагаад баригддаг вэ? Үнэг бөх. Үнэг бөх юм бол анчинд яагаад алагддаг юм бэ? Анчин бөх. Анчин бөх юм бол бурханд яагаад мөргөдөг вэ? Бурхан бөх. Бурхан бөх гэж үү? гээд тахисан бурхнаа аваад чулуудтал бут үсрэхэд: Хар, бурхан бөх гээд байсан будаг шавар хоёр л байна шүү дээ гэж хэлэлцдэг. Иймэрхүү юмс үзэгдлийн учир шалтгаан, уялдаа холбоог таниулсан зугаа үг нь цаашдаа үйл явдалтай "Долоон бор оготно", "Өвгөн эмгэн хоёр", "Үнэг, зараа, чоно гурав", "Цэцэн туулай" мэтийн хошин богино үлгэр тогтоон ярьж сурахын эхлэл болдог.

Ард түмэн хүүхдийн ухаан бодлыг тэлэх хамгийн боломжтой сургалтын арга, хэрэглүүрт оньсого тааврыг тооцдог. Тиймээс эцэг эхчүүд орой бүр хүүхэдтэйгээ оньсого таалцаж. ойр тойрны эд юмсаас эхлэн орчлон хорвоогийн үзэгдэл, түүний мөн чанарыг таниулахыг эрмэлздэг юм. Хүүхдэдээ эхлээд тэдний мэддэг ойр зуурын юмаар тоочсон, зүйрлэсэн оньсого таалгаж байснаа цаашдаа арай хүндрүүлж, юмсын нэр, утгыг шилжүүлэн адилтгасан хийсвэрдүү оньсого болгох жишээтэй сургадаг байж. Оньсого нь аливаа юмны хэмжээ, хэлбэр төрх, өнгө зүс, дуу чимээ, хөдөлгөөн, яс чанар, мөн үүрэг зорилго зэргийг олон талаас нь гаргаж байдаг учраас хүүхдийн логик сэтгэхүй хөгжүүлэх шилдэг хичээл болдог нь тодорхой. Хүүхдээ нэлээд оньсого сураад ирэхээр нь хотныхоо хүүхэдтэй оюун ухааны нь сорих "тэмцээн хийж" хожигдогсдыг элдэв хэрэгцээгүй юмаар "худалдаж" инээд наргиан болгодог уламжлалтай. Тэрхүү "худалдах юмс" нь "шар нохойн шаант, бор нохойн богтос, оосоргүй хувин, оёоргүй бортог" юм уу, эсвэл "сэтэрхий тэвнэ, сиймхий хадаг, уранхай дээл, улгүй гутал" мэт (үгтэй) байдаг нь оньсого бага мэдэгч хүнийг ийм л үнэ хүндгүй болохыг "ичээж", улмаар олон оньсого сурах эрмэлзлийг нь өрнүүлэх зорилготой арга юм.

Хүүхдээ энэ мэт аман (үгэн) тоглоомоос гадна тэднийг ажигч гярхай болгох, ургуулан бодож сэтгэх, гар биеэр хийж гүйцэтгэх, мэдрэхүйн үйл ажиллагааг нь хөгжүүлэх терөл бүрийн наадгай бэлтгэн тоглуулдаг байжээ. Эрдэмтэн X. Дарамбазарын олж тогтоосон ардын 3000 гаруй наадмаас 3—7 насны хүүхдэд тохирох хөлөгт 48, эвхэх 9, хуруу гарын 3, биеийн тамирын (хөдөлгөөнт) 13, шагайн 18, сүүдэр 4, сүлжээ 8, эвлүүлэх 6, ээдрээ тайлах 4, оньсон 12 бүгд 132 наадгай байгаа аж. ("Хүүхдийн хүмүүжил" 1989 №-д үз) Малчид амьдралынхаа үндэс мал аж ахуйн арга ажиллагаа, аж төрөхийн үлгэр загвар болсон тоглоомоор хүүхдээ 3 настайгаас нь эхлэн тоглуулж сургадаг байна.

Хүүхдийг хөлд ормогц аяга таваг дөхүүлэх, ганц нэг аргал хоргол оруулах зэрэг "ажилд" уйгагүй сургаж эхэлдэг. Энэ нь тэдний хөдөлгөөний эвслийг хөгжүүлж, ардын үгээр судас шөрмөсий нь "чангатгаж" буй хэрэг. "Хүүхэдтэй хүний хөл амардаг, харин хэл амардаггүй" гэлцдэг нь тэдэнтэй зугаагүй ярьж, юмны учрыг ухаарах ойлгоход анхаар гэсэн санаа биз. Гэхдээ "үглэж сургахаас үлгэрлэж сургахыг" эрхэмлэж хувцас хунараа өмсөх, аяга халбагаа угаах, хурга ишиг хөөх, барих, хаших (хөгнөх) зэрэг хот суурин ажил хөдөлмөрийн явцад тэднийг байнга дагуулж "багшилдаг" байжээ. Энэ арга бол ардын сурган хүмүүжүүлэх зүйн хамгийн сонгомол арга болно. Хүүхдийг багаас аливаа юманд алмай, залхуу хүн болгохгүйн тулд "тоглоом тоотой нь дээр, толгой мөлжүүртэй нь дээр", "зүгээр суухаар зүлгэж суу", "ажил хийж хүн болдог, ар давж хүлэг болдог", "эрхийг сурахаас бэрхийг сур" гэх зэргээр сургаж тэдэнд таарч тохирох ажлыг заан хийлгэдэг. Тэднийг тэгэхдээ "бэлэнд ухасхийж, бэрхэд гэдэсхийдэг" болгохгүйн тулд "ажил хийвэл дуустал, давс хийвэл уустал" гэгчээр хийж эхэлсэн ажлыг нь шалгаж, өөреөр нь гүйцэтгүүлэхийг эрмэлздэг дадлага чадвар суулгах, юманд нухуур, шантрамтгай биш харин няхуур улаамтгай зан чанарт сургах арга юм. МУИС-ийн багш Ж. Лувсандоржийн судалгаагаар малчдын хүүхэд 5 настайдаа хурга хариулах, хонь саах, тугал туух, хороо хотоо цэвэрлэх, 6 настайдаа хурганы эзэн, 7 настайдаа хурдан морины эзэн, 8 настайдаа хонины эзэн, 12-14 настайдаа томчуулын хийдэг бараг бүх ажлыг хийж чаддаг болсон байдаг ажээ. Ингэж "багадаа сурахгүй ахул баахапдаа сурахгүй", "өсөхөд сурсан зан өтлөхөд бас дагана" гэж бага наснаас нь ажил хөдөлмөрт дуртай болгон зан чанарыг төлөвшүүлэн хүмүүжүүлэхийг эрхэмлэж ирсэн нь орчин үеийн сургалт хүмүүжлийн зорилт зарчимтай яв цав нийцдэг байна. Хүүхдийн бие махбод, сэтгэхүйн хөгжил сар жилээр биш, өдөр хоног цагаар хэмжигддэг болохоор хурдан өсч, төлжиж буй хүчин зүйлийг цаг алдалгүй ашиглаж, тодорхой зорилго чиглэлтэй, дэс дараалалтай сургаж хүмүүжүүлэх ажлыг гэр оронд нь тасралтгүй явуулахад анхаарах ёстой. Үүнд өөрийн гүн ухаан, сэтгэл судлалын үндэслэл, амьдралын олон зуун жилийн туршлагаар батлагдаж, нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн ардын сурган хүмүүжүүлэх зүйн энэ мэт дэвшилт өв уламжлалаас өргөн ашиглах шаардлагатай байна.

Ловор